Traktat Monarhija Dantea Alighijerija, napisan 1313. godine, predstavlja jedno od značajnijih dela političke nauke....Reč je tekstu koji poziva na uspostavljanje svetske monarhije pod vođstvom jednog monarha, kojom bi se uveo univerzalni mir, sprečile tiranije, te odvojila duhovna od svetovne vlasti. Zbog ovog poslednjeg, Danteov je traktat crkva javno spalila, te ga unela u Index Librorum Prohibitorum (listu zabranjenih naslova od strane crkve), u kojoj će ostati obeležen kao nepodobna literatura do1897. godine. Međutim, Monarhija je malo više od političkog traktata. Reč je delu prožetom alegorijom, iza koje se krije duboka mistična misao autora.
Danteovo zalaganje za odvajanje crkve od države se ne može shvatiti isključivo kao preteča sekularizma, budući da Dante upravo s teološkog aspekta zastupa svoj stav. ...svrstavati ga u liberalno-idealističku teoriju jer se zalagao za univerzalni mir također je diskutabilno, budući da je kod Dantea mir duhovni koncept. I... svetsku monarhiju Dante ne vidi kao praktično-političko uređenje na zemlji, već kao deo šireg kosmičkog plana.
Određivanje Danteove političke misli
Celokupno delo Dantea Alighierija predstavlja jedno od naj- kompleksnijih i najzagonetnijih baština Zapadne kulture hrišćanskog srednjeg veka. Pisana umetnička dela izrazom i stilom predstavljaju ogromno bogatstvo koje je zadužilo celokupnu Zapadnu kulturu, te se za njegovo remek-delo Božanstvenu komediju drži da je „obuhvatila i izrazila čitavu kulturu srednjeg veka, otprilike kao što je antička kultura velikim delom obuhvaćena i izražena Homerovim epovima“ (Solar, 1996: 148). Sam Dante, međutim, i dalje ostaje izvorom inspiracije celokupnoj društvenoj nauci: od istorije književnosti do politoloških nauka. U interpretaciji njegovog dela nailazimo na mnoge kontroverze. Moderna ga je škola Zapada doživljavala onako kako se danas doživljava celi gotski srednji vek. Ta predodžba gleda na pesništvo toga vremena kao „sladunjavo i plačljivo“ što je po Renaku u potpunosti pogrešno. Naime, Renak ukazuje da samo zbog toga što kod Dantea ima „jedna Francesca iz Riminija, ili jedna Beatrice, Danteu su pripisivane moderne ideje i sentimentalna melankolija, iako je on bio u prvom redu teolog, logičar i političar“ (1969: 161-2). Danteova politička misao u tom kontekstu predstavlja jedno široko područje rasprava i različitih interpretacija.
Teorija međunarodnih odnosa interpretira Dantea kao pisca i političara koji je zagovarao svjetsku monarhiju „nad kojom bi vladao jedan nesebični monarh, čime bi došlo do kraja svih sukoba među narodima, uništenja svih tiranija te uspostave univerzalnog mira“ (Knutsen, 1997: 25). Zalažući se za nadnacionalni oblik vlasti, te uspostavu univerzalnog mira, teorija međunarodnih odnosa Dantea tek delomično opravdano svrstava kao jednog od prvaka i preteču teorije idealističko-liberalne tradicije (Dougherty i Pfaltzgraff, 2001: 9).1 Budući da je bio okoreli protivnik papinstva, odnosno crkvenog mešanja u „zemaljske političke odnose“, te posvetivši čitav život borbi za razdvajanje duhovne od svetovne vlasti, u Danteu je moguće prepoznati rane aspekte sekularizma i prvog renesanonog čoveka (Boucher, 1998: 117-18). Stoga i ne čude kasniji epiteti koji su mu pripisivani kao prvom „revolucionaru“, pa čak i „socijalisti“. Kada kažemo da je njegovo svrstavanje u suvremeni liberalni idealizam „tek delomično“, tu podrazumevamo definitivno prepoznatu crtu Danteova idealizma – njegovo viđenje svetske monarhije po uzoru na Rimsko carstvo je toliko idealizirajuće da se isčitavanjem njegovih političkih traktata gotovo ne oseća kontekst vremena niti realnost istorije. Karakteriziranjem Rimskog carstva pod Augustom kao „punine vremena“ – za koje je i Tacit rekao da nije idealno – realno se u potpunosti nadomešta metafizičkim. Međutim, to ne znači da je njegovo shvatanje onogo što danas pojmovno poznamo kao svetska zajednica i večni mir savremeno. Naprotiv, ono je tradicionalno. Stoga, za određenje Danteove političke misli u kontekstu teorije međunarodnih odnosa potrebno je ne samo razdvojiti, već i utvrditi šta povezuje i nadilazi tri važna aspekta: njegovu teoriju, praksu i poetiku.
Autori Rheinfelder i Denzer na početku svog članka o političkoj teoriji Dantea napominju da „govoriti o Danteu kao o političkom misliocu znači uzeti u obzir i činjenicu da je on u prvom redu bio pesnik. Zato nije dovoljno prikazati njegove političke poglede u okviru njegove biografije, njegova političkog i duhovno-istorijsko okruženje. Naprotiv, moramo se pitati kako je Dante pesnički izrazio svoje političke poglede“ (Ibid, 131). U takvom pristupu već nailazimo na određeni problem, budući da je nedovoljno iz njegovog pesničkog stila i alegorije isčitavati političku misao zbog toga što su i njegova politička misao (izražena kroz njegovu kritiku crkve) i alegorija kojom je izražava u službi metafizičkog duhovnog načela iz kojeg proizlazi celokupna, kako je Dante vidi, društveno-politička hijerarhija. Danteova umetnička dela i politički traktati su pisani na temelju spoznaja „svete nauke" (koju ćemo u daljnjem tekstu nazivati tradicionalna nauka), a za koju Toma Akviniski kaže: „Sveta nauka ne posuđuje svoja načela od neke ljudske nauke, nego od Božjeg znanja koje poput vrhovne mudrosti upravlja svekolikom našom spoznajom“ (1981: 161). Iako su teorija, praksa i poetika – izražavane kroz pisanu reč – svaka na svoj način posebni vid njegove nesporne genijalnosti, ono što se ne sme izgubiti iz vida jest temeljno božansko načelo kao poveznica sva ta tri aspekta: konkretno, reč je ovde, dakle, o njegovoj metafizici, iz koje proizlaze, te se razvijaju i teorija i praksa i poetika, te su joj ti aspekti podređeni.
U kontekstu poetike, u prilog govori sam Dante osvrćući se na upotrebu alegorije. U svom najznačajnijem delu Božanstvena komedija, u devetom pevanju Pakla, Dante ukazuje čitaocu da je njegova misao višeslojna i obavijena pesničkom koprenom: „O vi, koji zdravo sudite, motrite nauk, što se skriva pod velom stihova čudnovatih“ (Dante, 1937: 65). Njegova metafizika počiva na onostranom načelu iz kojega proizilazi jedna jedinstvena istina, tumačena poetski. U filozofskom smislu kako u interpretaciji svjetske monarhije tako i u svojoj umjetnosti, Dante ima svojevrsno filozofsko pravo na tu istinu: „Istina knji- ževnosti (...) izgleda da je istina u književnosti – filozofija je ona koja u sistematskoj pojmovnoj formi postoji izvan književnosti, ali se na ovu može primijeniti, njome slikovito predstaviti ili u njoj utjeloviti“, te je u tom kontekstu „Danteova istina“ konkre- tno spoznata kao sinteza „katoličke teologije i skolastičke filo- zofije“ (Wellek i Warren, 1985: 57). A bit političke teorije i pra- kse se krije u pozadini vela njegovih metafora, analogija i ale- gorija, koje nipošto ne predstavljaju „umjetnost radi umjetno- sti“, već simbole koji analogno navode na razumijevanje dubine Danteova političkog nauka.2
Potrebno je, stoga, usredotočiti se na teologiju i skolastiku koje na neki način predstavljaju izraz Danteove političke teorije i prakse. One su u njegovim delima u uzajamnom odnosu, odnosno u svojevrsnoj sintezi koja je u središtu njegova političkog promišljanja. Iz tih oprečnih polja (jedno je vezano za religiju, a drugo za filozofiju) Dante, na temelju čvrstog izvorišta jedinstvenog metafizičkog načela (kao praiskonskog početka koji u sebi utelovljuje istovremeno i duh i razum), povlači čvrstu granicu. Tu dakle dolazimo do pristupa analizi teksta u kontekstu određenog istorijskog vremena. Kako bi smo bolje razumeli tu oprečnost ali i bit određenih Zapadnih misaonih tradicija u datom istorijskom kontekstu nužno se moramo osloniti na hermeneutiku. Na problem u interpretacijama starih tekstova je već ukazao Leo Strauss, koji je uočio da je u analiziranju misli Zapadne civilizacije prisutna jedna „teološko-politička“ dilema (1983). Naime, za Straussa je ključ shvaćanja tradicije Zapadne misli razumevanje dva dijametralno oprečna i suprotstavljena koncepata: „otkrivenja“ i „razuma“. Tu oprečnost Strauss simbolički opisuje kao „tenziju između Jeruzalema i Atene“. Straussova je središnja postavka da su to dva ista izvora savremene Zapadne civilizacije, čija je misao upravo sinteza „otkrivenja“ (Jeruzalem) i „razuma“ (Atena). Međutim, glavni problem počinje onoga trenutka – kako upozorava Strauss – kada je Zapad modernizacijom nauke (od 17. veka do danas) zaboravio na tu oprečnost, te je izgubio dodir sa „Jeruzalemom“. Tom pobedom moderniteta nad tradicijom (o kojoj govori i Heidegger)3 započinje svojevrsna kriza misli modernog doba (Strauss, 2002: 66). Ta se kriza po Straussu očituje u tome da moderni čovek više nije sposoban isčitavati stare tekstove i spoznati ontološke istine koje se kriju iza simbola pisanih reči.4
Danteov politički idealizam nije praktično-političke naravi, već metafizičke. Mogućnost krivog isčitavanja proizlazi iz činjenice da je suvremena nauka Zapada u potpunosti izgubila osećaj za tradiciju „otkrivenja“ u korist „razuma“ i „empirije“ Atene, gde praktična bit savremene međunarodne politike najviše dolazi do izražaja u teoriji realizma. Dante, odnosno njegova politička misao upravo jeste odraz te uzajamnosti. Danteovo je „otkrivenje“ pod uticajem misli sv. Augustina: njegovo viđenje linearnog, teleološkog kretanja istorije, koju Dante vidi kao istoriju „spasa“.5 Dante zahteva „slogu i jedinstvo sveta u kršćanskoj veri i pod vrhovnom vlašću cara“ ne kao politički ideal već kao ideal uređene kozmičke hijerahije. Smisao političkog delovanja u svrhu duhovne hijerarhije predstavlja osvetljavanje puta ljudskom rodu ka njegovu konačnom cilju: „da ljudi postanu građanima Božje države“ (Rheinfelder i Danzer, 1998: 134). S druge pak strane, njegov „razum“ nalazi uporište u skolastici Tome Akvinskog, odnosno, kroz skolastiku, na logiku Aristotela. Politički čin uspostave svetske monarhije je logički utvrđen.
Toma Akvinski, koji u 13. veku oživljava Aristotelovu nauku na Zapadu prilagodivši je kršćanstvu – iz čega je proizišla skolastika – imao je iznimni uticaj na razvoj Danteove političke misli. Po Tomi nebeski je zakon jedan, kroz kojega Bog vlada univerzumom. Prirodni su zakoni proizišli iz nebeskih kao njihova refleksija, stoga se oni uz pomoć razuma mogu spoznati isključivo putem analogije. Ovde se uočava prisutnost kontinuiteta misli u razumevanju nebeskog poretka od Aristotela, kroz stoike i sv. Augustina, do skolastike. Razum je ona temeljna karakteristika koju poseduje samo čovek, i koja čoveku daje pravo i mogućnost da uredi „dobru“ duštvenu zajednicu. Među ostalim, čovekova spoznaja prirodnog zakona putem razuma jeste mogućnost pojednica da razluči dobro od zla. Svaki čin pojedinca koji bi bio protiv ili nažao bližnjemu svomu jeste čin protiv Božjeg prirodnog zakona. Stoga, sve što je dobro za pojedinca dobro je i za društvo. Skolastičko viđenje politike pretpostavlja duhovnu teoriju praktičnom delovanju. Naime, kako je objašnjava Ulrich Metz: „Kada Toma počinje nauk o politici naukom o zakonu i pravu, to ne znači ništa drugo nego da se politika a priori „normativno“ određuje. To ne znači da su politici nametnute „preddržavne“ norme nego, mnogo preciznije, da politika nije ono što ovaj ili onaj političar smatra da mora, može ili sme činiti kao „politiku“, pa ni kada bi „narod“ svemu tome davao svoj pristanak. Za Tomu politika – baš kao ni čovek – nije jednostavno autonomna, tj. samozakonodavna; naprotiv, ona dobiva svoju meru pre nego što se počne sve konkretno delovanje“ (1998: 112). Ta se mera određuje upravo razumskom spoznajom prirodnih zakona. Toma zaključuje: „Premda se radnje odnose na pojedinosti, ipak je iskonsko izvorište nji- hovog delovanja priroda koja, kao što sam rekao teži prema nekoj jednoći“ (Akvinski, 1981: 210).
Pojam „svrhe delovanja“ (finis) prema nekom cilju je uveo Aristotel, na temelju povezanosti delovanja i zakona. Ta je uzajamnost u kontekstu linearne istorije spasa izražena kod Dantea svrhom koja se razvija na putu k vraćanju temeljnom načelu. Taj je put jedino čoveku svojstven jer je on biće koje poseduje razum. Uspoređujući ga sa drugim „carstvima“ (mine- rala, biljaka i životinja), carstvo čoveka zahvaljujući razumu ima višu svrhu: „Nije pak krajnja sila čoveka u tome da imade jednostavnu zadaću jer počela također to imaju; niti da bude složen jer se to nahodi i u mineralima; niti da bude živ jer su to isto tako i biljke; niti da ima sposobnost prihvaćanja jer to imaju i životinje; nego da može shvatati razumom: čime se ne odlikuje nijedno biće osim čoveka, bilo više ili niže“ (Monarhija, 1976: 481).6 Zahvaljujući razumu, pojedinac kao društveno biće pridonosi izgradnji političke zajednice, sudelujući tako u Božjem nebeskom zakonu. Logiku rimskog cara i stoika Marka Aurelija, da razum u društvu vodi k svetskoj monarhiji (2008: 31-2), Dante u potpunosti preuzima. U Monarhiji Dante prati društveni razvoj od porodice do grada, od grada do kraljevsta, a kraljevstvo pak vodi vrhunskom cilju – uspostavi svetske monarhije, što je u skladu s tradicionalnim razumevanjem vraćanja praiskonskom načelu. „Ako dakle tako biva i u tim slučajevima i u pojedinačnoj stvari što vodi nekoj svrsi (kraljevstvu op.a.); istina je (...) da sav ljudski rod vodi k jednomu kao što već bi pokazano: dakle jedan mora biti direktor ili upravitelj, a taj se mora zvati Monarh ili Car“ (Ibid, 483).
Dakle, bit Danteovog političkog idealizma je „Jeruzalem“, dok je „Atena“ ono delatno političko, iz čega bi trebala proizići svetska monarhija. U tom je smislu „Jeruzalem“ nadređen „Ateni“, kao njezino temeljno načelo ili princip iz kojega se vrši delovanje. Dante, pod uticajem Aristotela i Averoesa ukazuje na prednost metafizičkog i duhovnog nad političko-logičkim. Monarhija, politički traktat kojega je Dante napisao u izgnanstvu 1313. godine, jeste napisan u službi političke „prakse“. Ta se praksa odnosi na ovozemaljski svet, na političko delovanje, odnosno političku nužnost reanimacije Rimskog carstva kroz Sveto Rimsko Carstvo, čiju legitimnost i nužnost Dante logički utvrđuje na gotovo svakom koraku u tekstu. Monarhija je stoga svojevrsni manifest političke akcije: „Budući da je dakle ovaj predmet politički, štaviše vrutak i načelo političkih odrednica, a sve se političko podvrgava našoj moći, očevidno je da ovaj predmet nije prvenstveno određen za motrenje nego za delovanje“ te nastavlja u kontekstu svrhe političkog delovanja u službi višeg načela „(...) budući da je u delatnim stvarima načelo i uzrok krajnja svrha – koja zapravo pokreće onoga koji deluje – sledi da svaki razlog onih što k svrsi idu iz te svrhe proishodi“ (Ibid, 480).
Tipično savremeno politološki, Dante je označen i interpretiran kao preteča sekularizma, te njegova „revolucionarnost“ proizlazi isključivo iz njegove borbe sa papinstvom. Međutim, sa- ma ta borba protiv crkve, koja je svakako odredila celokupni Danteov život, u ovom je slučaju od sekundarne važnosti. Njezina pozadina predstavlja bit problema; tumačenje veoma neodređenog i nejasnog pogleda na tradicionalno razumevanje uloge „kralja“ i „svestenika“. U jednakoj nas meri moderno iščitavanje Monarhije kao političkog traktata bez uvažavanja šireg kosmičkog plana može odvesti u zamku površnog i pogrešnog tumačenja. Stoga, odmak od modernog politološkog pristupa iščitavanja Dantea je nužan. Naime, Dante se u svom traktatu bavi mirom, ali ne spominje rat; on se bavi institucijom cara, ali ne spominje carsko uređenje ili društveno-ekonomski sistek i strukturu; on logički objašnjava poredak ali ne i njegovu prakti- čnu uspostavu. U suvremenom dobu gdje je tehnologija nadvla- dala teoriju – u vreeme kada teorijama međunarodnih odnosa dominira realizam, Dante ne može biti toliko zanimljiv savremenim političkim naukama kao jedan Machijavelli ili Hobbes, koji su joj svojom praktičnošću i pragmatizmom udarili temelje. Razlog tomevjest taj što pojam moći kao bit političkog delovanja, na kojem se temelji savremena politička teorija i praksa, Dante ustvari ne razmatra
DRUGI DEO
TRECI DEO
CETVRTI DEO
PETI DEO
Dante, Ideja svetske vlade (5)
.
___________________
1) I dok disciplina međunarodnih odnosa ima poprilično površan stav prema Danteu, budući da je i sama proizvod vestfalskog sistema suverenih država, sama politička teorija ima puno određeniji stav prema Danteu, kao što možemo čitati u delu čuvenog dantologa Smailagića (1964).
2) U jednom pismu carskom vikaru 1316. godine Dante piše da postoje dva načina čitanja: „jedno čitanje teksta dobivamo od njegova pisma, a drugo od onoga što pismo ozračuje; prvo se naziva doslovnim a drugo alegorijskim ili mističnim“ (Dante u Manguel, 2001: 98). Dante i metafizika svetske monarhije.
3) Oslanjajući se na Aristotelove koncepte theoria i praxis, Heidegger zaključuje da je u modernom dobu teorija kao najviši oblik kontemplacije koja se odražava u praksi – a koja je u antičko vreme bila svojstvena isključivo bogovima – u potpunosti izmenila svoj karakter i bit s prodorom i prevlašću tehnologije. Pod tom dominacijom, teorija služi kako bi istraživala ovozemaljsku fizičku stvarnost materijalnog sveta, te tako osigurala praktičnu primenu tehnologije. Podređivanjem metafizike fizici, kvalitete kvantiteti, izgubila se mogućnost društvenog prosuđivanja vrednosti (Heidegger, 1977).
4) Iako nije zastupao teokraciju niti bilo kakav drugi oblik teološke domina- cije, Strauss je tvrdio da je za izbijanje intelektualne krize modernista isključi- vo odgovorno namjerno znanstveno odvajanje teologije od politike. Za zna- nost se taj čin pokazao pogubnim, budući da se time izgubio smisao i razumi- jevanje klasičnih tekstova. Konkretno Strauss je upozorio da se ta moderna kriza očituje u tome što zapadni čovjek više ne zna kako treba pisati, budući da je zaboravio kako treba čitati.
6)U ovom pasusu Danteova usporedba čoveka sa „carstvima“ minerala, biljaka i životinja nije slučajna. Naime, reč je o srednjovekovnoj alhemijskoj podeli na četri carstva od kojih svaki ima svoji alhemijski simbol te predstavlja svojevrsnu hijerarhiju na planeti (ustvari, prvi je tu klasifikaciju odredio Aristotel). Simbol svakog od ta četiri carstva je kružnica koju seče pravac pod određenim uglom. Po Reneu Guenonu, alhemijsko značenje kružnice predstavlja kosmičke cikluse zemlje oko sunca, a razvoje „carstava“ kao cikluse razvoja od najnižeg nivoa do punine kada dva pravca seeku kružnicu vodoravno i okomito (zaokruženi krst), što simbolizuje „emblem imperijalne moći“ (2004: 46).
1) I dok disciplina međunarodnih odnosa ima poprilično površan stav prema Danteu, budući da je i sama proizvod vestfalskog sistema suverenih država, sama politička teorija ima puno određeniji stav prema Danteu, kao što možemo čitati u delu čuvenog dantologa Smailagića (1964).
2) U jednom pismu carskom vikaru 1316. godine Dante piše da postoje dva načina čitanja: „jedno čitanje teksta dobivamo od njegova pisma, a drugo od onoga što pismo ozračuje; prvo se naziva doslovnim a drugo alegorijskim ili mističnim“ (Dante u Manguel, 2001: 98). Dante i metafizika svetske monarhije.
3) Oslanjajući se na Aristotelove koncepte theoria i praxis, Heidegger zaključuje da je u modernom dobu teorija kao najviši oblik kontemplacije koja se odražava u praksi – a koja je u antičko vreme bila svojstvena isključivo bogovima – u potpunosti izmenila svoj karakter i bit s prodorom i prevlašću tehnologije. Pod tom dominacijom, teorija služi kako bi istraživala ovozemaljsku fizičku stvarnost materijalnog sveta, te tako osigurala praktičnu primenu tehnologije. Podređivanjem metafizike fizici, kvalitete kvantiteti, izgubila se mogućnost društvenog prosuđivanja vrednosti (Heidegger, 1977).
4) Iako nije zastupao teokraciju niti bilo kakav drugi oblik teološke domina- cije, Strauss je tvrdio da je za izbijanje intelektualne krize modernista isključi- vo odgovorno namjerno znanstveno odvajanje teologije od politike. Za zna- nost se taj čin pokazao pogubnim, budući da se time izgubio smisao i razumi- jevanje klasičnih tekstova. Konkretno Strauss je upozorio da se ta moderna kriza očituje u tome što zapadni čovjek više ne zna kako treba pisati, budući da je zaboravio kako treba čitati.
5)U Božjoj državi sv. Augustin odbacuje dotadašnje antičko poimanje vremena kao cikličko, te zastupa teleološko kretanje koje vodi u konačni spas ili iskupljenje. ISTORIJA je počela od jednog božanskog načela kako bi se vratila tom istom načelu linearnim putem napretka ka konačnom dobru: Božjoj državi. Istorija po Augustinu sadržava šest razdoblja: od Adama do Potopa; od Potopa do Abrahama; od Abrahama do Davida; od Davida do Babilonskog ropstva; od ropstva do Isusovog rođenja; te konačno sadašnje vreme u kojemu se isčekuje Sudnji dan.
6)U ovom pasusu Danteova usporedba čoveka sa „carstvima“ minerala, biljaka i životinja nije slučajna. Naime, reč je o srednjovekovnoj alhemijskoj podeli na četri carstva od kojih svaki ima svoji alhemijski simbol te predstavlja svojevrsnu hijerarhiju na planeti (ustvari, prvi je tu klasifikaciju odredio Aristotel). Simbol svakog od ta četiri carstva je kružnica koju seče pravac pod određenim uglom. Po Reneu Guenonu, alhemijsko značenje kružnice predstavlja kosmičke cikluse zemlje oko sunca, a razvoje „carstava“ kao cikluse razvoja od najnižeg nivoa do punine kada dva pravca seeku kružnicu vodoravno i okomito (zaokruženi krst), što simbolizuje „emblem imperijalne moći“ (2004: 46).
Нема коментара:
Постави коментар