II. PROGONSTVO
Dobra karta vredi više od hiljadu reči.
Franco Moretti
Geo–čitanje
Znamo da se čovek menja zavisno od mjesta: kod kuće je jedna osoba, na
poslovnome putu druga, na odmoru treća, a u stranoj zemlji postaje nešto
posve deseto. U školi su nas učili da kvalitetan dijagram traži mnogo tačkica.
Odlučimo li pratiti putanju svojih životnih kretanja, dijagram života biće sve
verodostojniji. Uz njegovu pomoć čovek možda može i naučiti nešto o sebi.
Pëtr Vajl’
»Zemlja koja nas okružuje odraz je nas samih. Ona odražava naše praktične i tehnološke sposobnosti, odslikava našu kulturu i društvo, ali i potrebe, nadanja,
brige i snove« — poetski se izrazio Jeff Malpas u knjizi Mesto i iskustvo: filozofska topografija, utemeljenoj na uverenju da je ljudski identitet od pamtiveka čvrstim nitima vezan za mesto (Malpas 1991: 1). Specijalna tematika više nije samo predmet interesa geografa, na nju je danas moguće gledati kao na svojevrsni most koji spaja i međusobno različite i komplementarne discipline. Treba priznati da je po pitanju istraživanja sa-odnosa čoveka i prostora dosad najviše napora uložila kulturna geografija, koja se još u prošlome veku prometnula u jednu od najživljih interdisciplinarnih grana. Još je 1970–ih godina geograf Yi–Fu Tuan pojmovno razgraničio dve temeljne spacijalne komponentne — prostor i mesto, naglasivši pritom važnost ljudskih emocija u izgradnji i doživljaju mesta. Tuan je također ustanovio da dugotrajnost, odnosno stepen čovekove privrženosti određenom mestu, zavisi od tzv. polja brižnosti. Čovekovo se ja, ako je pak suditi po Bachelardovoj Poetici prostora, razotkriva upravo u procesu otkrivanja pojedinoga mesta. I Tuan i Bachelard su apostrofirali i razrađivali koncept topofilije u svojim delima, odnosno čovekove ljubavi prema nekome mestu, njegove emotivne privrženosti. Veza između prostora i čoveka neobično je važna kada je u pitanju Rusija, pa je lako prihvatiti tvrdnju Pëtra Čaadaeva da je upravo geografsko prostranstvo Rusije oblikovalo njenu istoriju i književnost. Uistinu, eurofilija Petra Velikoga, koja ga je potaknula na brojna evropska putovanja, ne samo da je oblikovala imidž Sankt–Peterburga — toga arhitektonskoga mešanca između Venecije i Amsterdama — nego je od 18. veka nadalje uvelike odredila daljnji razvoj cele zemlje. Franco Moretti stoga opravdano tvrdi da je prosvetiteljstvo u Rusiji nastupilo zahvaljujući geografiji, njenim pomicanjem u prostoru. Nadasve je zanimljiv Čaadaevljev uvid da je stvaralačko načelo u Rusiji geografsko, iako takva tvrdnja zaslužuje pomnija preispitivanja.
U novije vreme geografija pronalazi svoje mesto i unutar filozofije; italijanska filozofkinja Luisa Bonesio prva je upotrebila termin geofilozofija, pokušavajući razviti spomenuti koncept u autonomnu filozofijsku granu. Ništa manje plodna nije veza između geografije i književnosti, koja je od druge polovine 20. veka grubo govoreći, postala predmet mnogih rasprava, teorijskih i publicističkih istraživanja. Dovoljno je spomenuti revolucionarni tekst Mihaila Bahtina o prostorno–vremenskoj povezanosti pripovednoga dela Oblici vremena i kronotopa u romanu (1937), koncept heterotopije koji razvija Michel Foucault u tekstu O drugim prostorima (1967), ideju o peterburškom tekstu ruske književnosti koju početkom 1970–ih godina predlaže Vladimir Toporov19, knjigu Selo i grad Raymonda Williamsa (1973) ili koncept imaginarnih geografija na krilima Orijentalizma (1978) Edwarda Saida ili Imaginarnoga Balkana (1997) Marije Todorove da bude jasno kako spomenuta veza nije prolazni pomodni hir teorije književnosti, nego važan i poticajan aspekt u izučavanju književnoga teksta. U francuskoj i američkoj književno–teorijskoj praksi razvila se početkom ovoga veka čak i zasebna disciplina, usredotočena na spacijalnu problematiku — geokritika, manifestom koje se smatra delo Geokritika: stvarnost, fikcija, prostor (2007)Bertranda Westphala20. Sve su glasniji i imagološki glasovi, odnosno izučavanja predodžbi o stranim zemljama kao obliku Drugosti, a glavna misao o njima začeta je u okrilju francusko– nemačkog kruga pod idejnim vodstvom Daniela–Henrija Pageauxa21. Geografija — podseća Pageaux — može pomoći stručnjaku da kroz reči i slike bolje shvati tekstualnu reprezentacije onoga što zovemo stvarnošću. Valja spomenuti i kod nas relativno nepoznatu geopoetiku22, pod čijim se nazivnom krije nejasno definisan koncept, tj. istraživači (F. Italiano, F. Aínsa, E. Schellenberger–Diederich i dr.) ga ne shvataju jednoznačno. Federico Italiano razjašnjava značenjske dileme termina, ali i način na koji geopoetika ulazi u tumačenje književnoga teksta. Rezimiraću njegove napore i svesti ih na tzv. svesnu geografiju23, na koju se i sam Italiano poziva u članku, zaključujući da geopoetiku pojedinoga autora valja shvatiti kao njegovu teritorijalnu inteligenciju, tj. poetsku i imaginacijsku sposobnost izgradnje sveta,
prikazivanja saodnosa čovek–zemlja. No Italianov je osnovni cilj pokazati nedostatnost termina pejsaž (koji se tradicionalno koristio kao alat u dočaravanju prirode u stihovnim delima) te izbaciti u prvi plan geopoetiku kao novu operativnu jedinicu u analizi teritorijalnih, geografskih i geo–ekoloških dimenzija književnoga teksta.
Već je i iz ovoga kratkog uvoda jasno da postoje različite prakse u izučavanja prostora. Jedna od otegotnih okolnosti, na koju upozorava Josip Užarević u Möbiusovoj vrpci, jeste mnogolikost prostora. Ona onemogućuje sveobuhvatno izučavanja prostora te prisiljava istraživača na parcijalan pristup, tačnije na izučavanje samo nekih od njegovih mnogobrojnih lica ili aspekata. Stoga ću smesta definisati onaj aspekt prostora koji je predmet moga interesa. Može li geografija, tačnije topografija, biti od pomoći u oslikavanju geo panorame autorovog stvaralaštva i lociranju književne (ni etničke ni genealoške!) domovine pojedinoga autora? Obeleženost mestom ili, šire gledano, prostorom, od pamtiveka je prisutna kako u stihovnome, tako i u proznome stvaralaštvu. U Atlasu evropske književnosti 1800–1900 (1998) Moretti upozorava da književna geografija poseduje dva posve različita značenja; ona podrazumeva izučavanje prostora u književnosti (space in literature), ali i književnosti u prostoru (literature in space). Ta se dva međusobno različita polja gdekad neminovno preklapaju, iako ih Moretti teži razgraničiti, određujući prvi kao fikcionalni prostor, a drugi kao istorijski. U poglavljima koja će uslediti naglasak je na izučavanju književnosti u prostoru, zbog čega sam književno stvaralaštvo Gor’koga i Bulgakova odlučila prikazati pomoću najstarijeg geografskog oruđa — karata. Zašto karte? Čemu one zapravo služe?
»Kartografi kažu da dobra karta vredi više od hiljadu reči« — piše Moretti u uvodu Atlasa evropske književnosti (Moretti 1999: 3). Italijanski im teoretičar u knjizi daje za pravo, »jer karta može poroditi hiljadu reči: pospešiti sumnje i uroditi novim zamislima, osvetliti nova pitanja, prisiliti te da tragaš za novim odgovorima« (1999: 4). Denis Cosgrove je još krajem 20. veka zapazio da su karte sve prisutnije u savremenim književno–teorijskim i kulturalnim studijima. Kulturni geografi poput Petera Jacksona i Williama Nortona u svojim su delima položili temelje savremene kulturne geografije, apostrofirajući važnu činjenicu — karte mogu biti shvaćene i kao materijalni objekti i kao metafore. Cosgrove je u uvodu svoje knjige Kartiranja (1999) dao sažeti pregled istorije kartiranja i naglasio nužnost ponovnoga propitkivanja njegovog značenja u savremenome svetu, istaknuvši sve češću prisutnost karata kako u savremenoj umetnosti, tako i u savremenoj književnosti (Ecov Otok poslednjeg dana, Pynchonov roman Mason & Dixon i sl.). Dok je u članku Evropska književnost (1993) Moretti rezimirao put evropske književnosti kroz vekove, ustanovivši da je nakon Renesanse evropska književnost napustila prostor Mediterana i krenula prema Severu (preko La Manchea i Severnoga mora do Baltika), u Atlasu evropske književnosti učinio je korak dalje i u svoju književnu geografiju uveo karte. Ne samo da karte u knjizi nisu ukras, nego su vredan alat. Štaviše, metoda. To znači da je prostorne uvide o izabranim evropskih klasicima Moretti utemeljio na onome što su pokazale karte, uveren da su one u stanju da promene način na koji čitamo romane i osvetle unutrašnju logiku tekstova, kao i odnose koji bi bez njih mogli ostati u mraku. Tako su karte kretanja Balzacovih likova po Parizu pokazale da se struktura piščevih romana iz binarne pretvara u ternarnu, da je uvedeno nešto »Treće«, što po mišljenju Flavija Sorrentina i omogućava pripovedanje o slojevitijim događajima i složenijim temama, tipičnim za život u velikim mondenim prestonica poput Pariza u 19. veku. Ako je u geografija — smatra Moretti — u početku bila zamišljena kao pomoćni alat u istraživanjima narativnih svojstava dela, ona je ubrzo dovedena u korelaciju sa stilom, tačnije sa stilskim odabirima pojedinih autora. Prostor — tvrdi italijanski teoretičar — uvelike utiče na stil, figure zavise od prostora. Pozivajući se na Proppovu shemu aktantskih funkcija i Bahtinovu koncepciju kronotopa, on ustanovljava da događaji u romanu zavise od mesta na kom se radnja odvija, a isto je s aktantskim funkcijama. Stoga Moretti nudi trodelnu topografiju Proppovih funkcija: početni svet — prostor darivatelj —drugo kraljevstvo.
Ali, pre nego što se razotkrije karta unutrašnje prostorne logike i strukture pojedinoga književnog dela, od posebnog je značaja predočiti i kartu njegovih vanjskih kretanja. Osim tradicionalnoga geografskog kartiranja, kome je zadatak stvoriti vizuelni utisak određenoga dela Zemlje, sve je prisutnije i tzv. tematsko kartiranje, čiji je cilj »otkrivanje prostornoga obrasca, distribucije ili odnosa razreda pojava, koji nisu nužno vidljivi u stvarnosti, kao što su stanovništvo, poljoprivredna proizvodnja, migracija, jezik ili druge kulturne značajke« (Cosgrove 2007: 56). To može biti takođe otkrivanje prostornih kretanja književnih tekstova. Stoga u narednim poglavljima karte nisu tek metafora, kao što su u Karti domovine (2007), tj. esejističkim putopisima Pëtra Vajlja ili u Kartama značenja (1989) Petera Jacksona u kojima karata uopšte nema, nego izabrana metodologija kojom propitkujem identitet književnoga stvaralaštva Maksima Gorkoga i Mihaila Bulgakova. Time se na donekle približavam Morettijevoj ideji iz članka Nagađanja o svetskoj književnosti (2000), u kojemu je koncept nacionalnih književnosti pretpostavio ideji svetske književnosti (inačici onoga što je Goethe početkom 19. veka popularisao pod terminom Weltliteratur), predloživši nov pristup u interpretaciji teksta — distant reading. Morettijeva metoda — u očiglednome kontrapunktu s tradicionalnom američkom interpretativnom formulom pomnoga čitanja (poznatijom kao close reading) — zamišljena je kao pokušaj razumevanje sistema. Ona je usmerena na celinu, a ne na izučavanje izabranih elemenata širega sistema, kao što su kanonski tekstovi ove ili one nacionalne književnosti, uzeti kao njen reprezentativni uzorak (na osnovu njih se donose opšti sudovi o stilu, poetici, dinamici ove ili one književnosti), iako to najčešće uopšte nisu bili. Morettijev distant reading »omogućava usredotočenost ili na jedinice koje su bitno manje od teksta — ideje, teme, trope — ili na one koje su od njega mnogo šire, poput žanrova i sistema« (Moretti 2000: 57). To bi u kontekstu nove istorije književnosti, kakvoj se Moretti nada, u praksi značilo da treba: a) definisati jedinicu analize, b) slediti njenu metamorfozu u različitim okolnostima, i to činiti sve dok književna istorija ne postane dugačak lanac međusobno povezanih eksperimenata, odnosno svojevrsni dijalog između fikcije i fakcije. Moretti je u svojoj poslednjoj knjizi proglasio simboličku smrt teorije književnosti (barem teorije književnosti kakvu smo dosad poznavali), okrenuvši se alatima i metodama prirodnih nauka, zbog čega ju je i naslovio Dijagrami, Karte, Stabla (2005). To nipošto nisu moje namere. Ova knjiga nastoji propitkivati nekritičko i nesistematsko etiketiranje stvaralaštva Gorkog kao tipično sovjetskoga, a Bulgakovljevog kao antisovjetskoga, u kome su karte tek pomoćno (i to posebno korisno!) sredstvo. Topografija njihovog stvaralaštva, jasno prikazana kako na pojedinačnim, tako i komparativnim kartama, ukazaće na neke dosad neosvetljene dimenzije u vrednovanju dvojice velikana ruske književnosti. Budući da je u središtu moga interesa mesto nastanka tekstova Gorkoga i Bulgakova, distant reading je u ovoj knjizi postao svojevrsni geo–reading, tj. dijalog između fikcije i prostora, književnoga dela i mesta u kome ono nastaje. No valja otvoreno priznati da karte stvaralaštva ogoljene od tekstova i poetike dela neće biti od veće pomoći u pokušaju određivanja književne domovine ovoga ili onoga autora. Geo–čitanje može biti samo prvi korak izučavanja geopoetike nečijega stvaralaštva ili konkretnoga dela.
3.Poetika Gorki- Bulgakov ( II. Odmetnik )
Ivana Peruško
izvor
____________________
19 Zbornik autorovih članaka o spomenutoj temi objavljen je pod nazivom Peterburški tekst ruske književnosti 2003. godine.
20 U izvorniku La Géocritique. Réel, fiction, espace a u američkome prevodu R. Tallyja Geocriticism: Real and Fictional Spaces.
21 Imagološka stremljenja kod nas su predstavljena u zborniku Uvod u imagologiju. Kako vidimo strane zemlje (2009).
22 Tim se terminom prvi put poslužio škotsko–francuski pesnik Kenneth White 1979. godine, da bi deset godina kasnije otvorio Međunarodni institut za geopoetiku, propagirajući (tim terminom) ekološki osveštenu, zemlji okrenutu i posvećenu književnost.
23 Termin Jeana–Marca Bessea
Нема коментара:
Постави коментар