Tibetanska medicina

Mandala Gospodara lečenja ili Bhaishajyagurua (Medicinski Buddha)

Sangye Gyamtso, regent V. Dalaj Lame iz XVII. veka, napisao je komentar na Gyushi poznat kao Plavi dragulj. Takođe ga je ilustrovao nizom izuzetnih thangki koje pružaju uvid u tibetanski budistički pristup zdravlju, lečenju i duhovnosti.

Prva od tih thangki prikazuje nebesko kraljevstvo Medicinskog Buddhe – Bhaishajyagurua. Iz palate ukrašene draguljima koji leče i šumom miri­snog bilja i lekovitih trava, Medicinski Buddha je primordijalna slika božanskog izlečitelja. Nebesko plavo svetlo koje zrači iz njegova tela raspršuje tamu tuge, bola i jada i s tim povezanih fizičkih poremećaja. Okružen pratnjom bogova, mudraca i golih pustinjaka, Medicinski Buddha – najviši dobročinitelj poznat kao Kralj akvamarinskog svetla – izlaže srž lečenja i dugovečnosti u raspravi na­zvanoj “Tantra tajnih uputa o osam grana suštine besmrtnosti”, čiji je uobičajeni naziv Gyushi ili Četiri medicinske tantre.


Tibetanski medicinski sistem jedan je od najstarijih u svetu. Razvijao se tokom mnogih vekova, ali je na njega poseban uticaj izvršio budizam. Videvši starost, bolest i smrt, Siddhartha Gautama je bio duboko pogođen; kao Prosvetljeni otkri­o je poreklo patnje – neznanje – i put kojim možemo postići oslobođenje od patnje. Tradicionalno, Buddha se smatra vrhovnim isceliteljem, a naše pogrešne koncepcije (neznanje) korenom svih bolesti i poremećaja.

                                                                 Drvo fiziologije

Jedno deblo opisuje različite grane ljudske fiziologije, a drugo deblo njezine patološke transformacije. Gornji red ilustrira poreklo i prenos medicinskog znanja, počevši od emanacije Medicinskog Buddhe, i uključuje njegovu četverostruku pratnju bogova, mudraca pustinjaka, hindu božanstava i budističkih majstora.



Naš je vlastiti um (tačnije misli) taj koji vodi telo prema zdravlju ili bolesti. “Život i smrt postoje u umu i nigde drugde. Um je… univerzalna baza svih iskustava – tvorac sreće i tvorac patnje, stvaratelj onoga što nazivamo životom i onoga što nazivamo smrću.”, kaže Sogyal Rinpoche.

Kao i budizam, i tibetanska medicina polazi od toga da bol može biti ublažena ili izlečena samo kroz po­znavanje prirode bolesti i njenih uzro­ka. Zato se na tibetanskom dijagnoza kaže ngozen što znači “raspoznati” ili “identifikovati”. Budistička sutra kaže:

“Plemeniti, misli o sebi kao o onome
koji je bolestan,
O Dharmi kao leku,
O duhovnom učitelju kao veštom
lekaru,
I o valjanim navikama kao
načinu oporavka”

Aspekti triju sokova ili sila

Niže grane “drva fiziologije i patoloških transformacija” ilustruju pet tipova vetra, žuči i sluzi koji izgrađuju tri telesna soka ili sile. Vezano uz centralni i periferalni nervni sistem, pet tipova vetra, kao što je prikazano na plavim listovima, upra­vlja radom pluća, srca, krvnih žila, krvotokom, govorom, probavnim procesima, izlučivanjem i rastom. Pet tipova žuči ilustrovanih žutim listovima povezano je s žučnim kamencima, tankim crevom, krvi i limfom. Njihov rad uključuje regulisanje telesne temperature i metabolizma. Sluz, koja je sastavljena od elemenata vode i zemlje, a ilustrovana je s pet preostalih listova, održava protok tekućina i reguliše inicijalne faze probave. Dr Donden kaže: “Kada su u stanju ravnoteže, te tri sile i njihovih petnaest poddelova ključni su za održavanje i poboljšanje zdravlja. U trenutku kada su poremećeni, oni postaju izvor bolesti.”

Istorija 

Poreklo tibetanskog medicinskog znanja i sistema lečenja seže još u vreme animističke religije bon, dok budistički uticaj počinje dola­skom dvojice indijskih lekara, Vidjaja i Gadjaja, koji su na Tibet doneli lekarsko zna­nje Indije. Gadjaj se ože­nio jednom od tibetan­skih kraljica i s njom imao sina Dung gi Thorchoga, za­četnika slavne lekarske loze. Drugi važan trenutak je pojava Lodroe Sinjena koji započinje zapisivati medicinska znanja i isku­stva. U isto vreme se sa sanskrta na tibetanski prevode Četiri medicinske tantre koje će postati osnovni pisani tekst tibetanske medicine.


Tokom vremena tibetanska je medicina razvijala raznovrsne načine lečenja, sistematski usvajajući iskustva svakog lekara, upotpunjavajući ih s kineskom medicinskom koncepcijom i ajurvedskim sistemom medicine. Konačno, erudit Yuthog Yonten Gonpo (1126. – 1202.) sistematizuje celoku­pno učenje i nasleđe tako da u XVIII. st. eklektičkim pristupom tibetanska medicina dobija nove verzije Četiri medicinske tantre, s opširnim komentarima nazvanim Osamnaest pomoćnih sredstava. Od tada se učenje odvija pod zaštitom V. Dalaj Lame.

Tople i hladne bolesti
U tibetanskoj dijagnostičkoj teoriji sve se bolesti mogu kategorizovati na “tople” i “hladne”, ili složeni spoj tih dvaju tipova bolesti. Topli poremećaji su uzrokovani povećanjem žuči, a hladni su  posledica neravnoteže sluzi ili vetra.


Četiri tantre

Tibetanska tradicija govori o manifestaciji Buddhe Sakyamunija kao Gospodara lečenja ili Bhaishajyagurua (Medicinski Buddha) koji je dao Četiri medicinske tantre (Gyushi). One pokrivaju područje fiziologije, patologije, dijagnostike i lečenja. Napisane su u formi dijaloga, a izvorno su bile zapisane na zlatnim li­stovima s tintom od lapis lazulija.

Prva je Korenska tantra (tsa wagyud), koja kroz bogate ilustracije prikazuje sve bolesti i njihove kara­kteristike. Opisuje zdravo telo kao rezultat ravnoteže između tri telesna soka ili sila ravnoteže, koje tibetanska medicina naziva vetar, žuč i sluz, što odgovara vati, pitti i kaphi u ajurvedskoj medicini. Uz svaku bolest postoje mitske priče koje tumače njene uzroke, poreklo i duhovnu dimenziju. To također vredi za lekove, kao i za medicinske tehnike.

Druga je Tantra objašnjavanja (shad gyud) koja tumači kako pristupiti uzrocima i toku bolesti, na koji način ona nastaje, o prirodi tri soka, te primeni terapijskih pristupa.

Treći tekst je Tantra usmene predaje (man nag gyud) koji predstavlja različite vrste poremećaja, njihove uzroke, stanja i simptome kao i tehnike lečenja; usmene je naravi i otkri­va se samo odabranim stude­ntima.

Četvrta, Poslednja tantra (pyi ma gyud) obuhvata dijagnostičke metode poput analize urina i merenja pulsa te pripremu lekova, akupu­nkturu i operacije.

Pet elemenata
Psihofizičke energije predstavljene kroz pet elemenata – Zemlju, Vodu, Vatru, Vazduh i Prostor – kolaju ljudskim telom. Kada su pročišćeni kroz vizualizaciju i tantričku yogu, ti isti elementi koji uzrokuju bolesti postaju temelj prosvetljenja.



Zvanje lekara

     Lekarska se obuka sastoji od pet do ­dvanaest godina rigoroznog studija, tokom kojeg budući lekar razvija praktične veštine s područja pulsne dijagnostike, farmakologije, akupu­nkture, moksibustije, te uči metode pročišćavanja i pojačavanja medici­nskih pripravaka. Prvih sedam godina uči se uz učitelja. Učenik najpre uči napamet stihove Četiri tantre i stiče osnovno znanje o lekovitom bilju. Tekstovi Prve tantre uče se uz pomoć slika koje su poznate kao “ilu­strativno drvo medicine” gde se uz pomoć tri drveta prikazuje fiziologija, etiologija, dijagnostika i terapija. Ove slike prvenstveno imaju ulogu mnemotehničkog pomagala.

       U drugoj godini proučava se Druga tantra, a u trećoj Četvrta tantra. Od četvrte godine na­dalje naglasak je na praktičnoj pri­meni znanja i temeljitom izučavanju komentara Treće tantre. Kako tibe­tanski lekar u sebi objedinjuje i medicinara i farmakologa, on mora biti i dobar poznavatelj bilja: gde i kako ga brati, način ubiranja i sakupljanja cveta, lista, stabljike ili korenja. Poslednje tri godine usavršava se u složenijim oblicima pulsne dijagnostike i postepeno se osamostaljuje kako bi se mogao pripremiti za samostalan rad.

      Odnos između lekara-učitelja i studenta medicine je tradicionalan odnos učitelja i učenika, odnos dubokog poštovanja kroz koji se osim znanja prenosi i visoki moralni kodeks. U tibetanskoj medicini nutarnje, moralne kvalitete lekara kao čoveka nisu ništa manje važne od njegove stručnosti.

     K. Dhondrup piše: “Znanje i veština nisu sami po sebi dovoljni da se postane dobar lekar. Ljubav, ljubaznost i samilost prema pacijentima te iskreno nastojanje da se podeli njihova patnja podjednako je – ako ne i više – značajna i nužna kvaliteta lekara. Budistički ideali mudrosti i samilosti koji su nužni elementi u obuci, pomažu mu u njegovoj brizi za fizičke, emocionalne i duhovne potrebe njegovih pacijenata…”

U tibetanskoj medicini ključna su tri dijagnostička pristu­pa: slušanje, promatranje i osećanje. Slušanje znači razgovor s bolesnikom o njegovoj bolesti, prilikama u kojima živi, te o njegovom načinu pre­hrane. Promatranje se uglavnom sa­stoji od prvih vizualnih utisaka o pacijentu (držanje i kretanje), kao i ispitivanje njegova jezika i urina. Ispituje se boja, miris i pena na urinu. Treći pri­stup, osećanje, povezan je s najznačajnijom dijagnostičkom tehnikom, a to je čitanje pulsa.


Uzroci i podela bolesti

      Medicinske tantre govore o četiri kategorije bolesti. U prvu kategoriju spadaju karmičke bolesti koje su posledica lošeg delovanja u prošlim životima. Tibetanci takođe kažu da naša prethodna delovanja oblikuju naše misli i osećaje te posledično mogu postati uzročnici bolesti. Dr. Lobsang Rapgay kaže: “Negativni osećaji kao što su ljubomora, mržnja i strah, kada se usta­le, u sta­nju su izazvati organske pro­mene unutar našeg tela.”

      U drugu spadaju bolesti koje su izazvali duhovi. Na Tibetu se ovaj stav ne smatra ničim neobičnim pa tako dr. Yeshi Donden, koji je dvadeset godina bio lekar XIV. Dalaj Lame, kaže: “Ne mogu niti pobrojati ljude koje su napali duhovi… Mada ih se ne može vi­deti, duhovi zaista postoje i mogu naneti štetu.”

       Treću kategoriju čine bolesti koje nasta­ju spontano, a četvrta uključuje bole­sti koje su posledica neravnoteže između tri telesna soka ili sila usled nepravilne pre­hrane i nepravilnog načina života uopšte .

       Tibetanci ove sile nazivaju tri nyes pa što doslovno znači “nedostaci”, “mane”, a u medicini se prevode kao “telesni sokovi”. To su vetar (lung) kao vitalna struja, žuč (kripa) kao vitalna energija i sluz (bad-kan) kao vitalna anabolična sila. Od poremećaja vetra nastaju 42 tipa bolesti, a uzrok im je lobha (pohlepa-požuda-prianjanje), 26 tipova bole­sti dolazi od poremećaja žuči, a uzrok im je dosa (mržnja-ljutnja-zlovolja), za 33 tipa poremećaja sluzi uzrok je moha (nezna­nje) – sveukupno 101 tip bolesti sa svim njihovim podtipovima.

      Ove tri regulatorne sile usko su povezane s pet elemenata: Zemljom, Vodom, Vatrom, Vetrom i Prostorom. Sluz se smatra spojem Zemlje i Vode. Zemlja “gradi” kosti i povezana je s čulom mirisa. Voda je temelj svih telesnih tekućina i čula ukusa. Žuč je odgovorna za probavu, a toplina potrebna za probavu povezana je s Vatrom. Sama Vatra je pak povezana s očima i vidom. S vetrom su povezani Vetar i Prostor. Vetar, kako dodiruje kožu, povezan je s čulom  dodira, Prostor sa zvukom i čulom sluha.

    Odnos ravnoteže tri sile menja se tokom godišnjih doba, ali i sa životnom dobi. Sluz dominira u ečjoj dobi, žuč u srednjoj, a vetar u starijoj dobi. Na ilustracijama po li­stovima piše: “Sluz je smeštena u go­­­r­njem delu tela, žuč u trupu, a vetar u donjem delu tela… Vetar se kreće kroz kosti i druge telesne strukture.”

Dijagnostika – promatranje, slušanje pacijenta, osećanje


Kao i u zapadnoj medicini, pre propisivanja odgovarajuće terapije i tibe­tanski lekar mora postaviti ispravnu dijagnozu, međutim, dr. Yeshi Donden naglašava: “Zapadni naučnik gleda kroz mikroskop da bi istražio uzrok bolesti, a tek potom uzima u obzir specifične karakteri­stike pacijenta. Tibetanski lekar počinje s pacijentom.” Trogawa Rinpoche kaže: “Tibetanske se lekare uči prepoznavati emocionalne i druge psihičke poremećaje koji se obično manifestuju kao fizički simptomi.”

Dijagnoza bolesti u tibetanskoj medicini oslanja se prvenstveno na lekara. Dr. Lobsang Dolma kaže: “Ne postoje optički, akustički ili kompju­terizovani dijagnostički instrumenti – samo izvežbana čula lekara.”

Četiri tantre opisuju tri dija­gnostička pristupa: slušanje, promatranje i osećanje. Pod slušanjem se misli na razgovor s pacijentom o njegovoj bolesti, prilikama u kojima živi, te o njegovom načinu života i prehrani. Promatranje se uglavnom sastoji od prvih vizuelnih utisaka o pacijentu (držanje i kretanje), kao i od ispitivanja njegova jezika i urina.


Od dijagnostičkih tehnika čula najvažnije je ispitivanje pulsa. Puls se čita s tri prsta koji se stavljaju na tačno određena mesta. Na desnom zapešću kažiprstom se meri puls srca i tankog creva (kod muškaraca: pluća i debelog creva), sre­dnjim prstom puls jetre i žučne vrećice, a prstenjakom puls levog bubrega i mehura. Na levom zapešću kažiprstom se meri puls pluća i debelog creva (kod muškaraca srca i tankog creva), srednjim prstom puls slezene i želuca, a prstenjakom puls levog bubrega i polnih organa.

Puls se opisuje rečima “po­tonuo”, “isturen”, “klonuo”, “snažan”, “golem”, “tanak”, ili da je “poput zastavice na vetru”, “poput vode koja kapa”, “poput žabe koja skače”, itd. Karakteristike pulsa određuju pol i starost osobe te godišnja doba. Lekar mora poznavati 19 osnovnih pulseva: 6 toplih i 6 hladnih, 4 pulsa bolesti i 3 osnovna pulsa.


Lečenje i lekovi

     Umeće lečenja podrazumeva stvaranje i održavanje dinamičke ravnoteže između triju sila, pri čemu presudnu ulogu igra ukus lekovite tvari. Tibetanska medicina razlikuje šest različitih ukusa: slatko, kiselo, slano, gorko, oporo i ljuto. Slatko, kiselo i slano snižava vetar; slatko, gorko i oporo snižava žuč, a kiselo, slano i ljuto snižava sluz.

Lečenje se, nadalje, sastoji od vanjskih terapija (masaža, moksibustije, kupki) i obrednih tretmana (čitanja mantri, meditacije). Svaki tretman se provodi u tačno određeno vreme unu­tar većih ili manjih ciklusa u prirodi. Na primer, tretman moksom se ne provodi utorkom jer je utorak povezan s Vatrom, tako da bi moksa, koja je i sama Vatra, još više narušila energetsku ravnotežu.

  Tibetanska materia medica sadrži preko hiljadu  poznatih lekovitih biljaka, od kojih je najdragocjenija aruranamgyal (Terminalia chebula). Ona se koristi ne samo kao lek za nebrojene bolesti, nego se smatra da njen tonik može pribaviti sreću i blagostanje. Gyushi navodi da ne postoji ništa što se ne bi moglo isko­ristiti kao lek, jer osim svojstava same tvari, lek u sebi uključuje i moć mantri i snagu meditativne usredotočenosti lekara za vreme priprave leka. Zbog toga spravljanje leka može potrajati i nekoliko dana.

Materia medica
l (Terminalia chebula)  je grančica čuvenog myrobalan drveta koju na prikazima Medicinski Buddha drži u ruci.




Poruka tibetanske medicine

      U tibetanskoj medicini lečenje je daleko više od izlečenja same bolesti, jer kako lama Sangwa kaže: “Čak je i bolest dragocena jer nas uči prolaznosti svega što postoji…”

      Mada tibetanska medicina govo­ri o različitim uticajima na formiranje bolesti, ona ipak glavni uzrok neravnoteže i bolesti vidi u neznanju, u mržnji-ljutnji-zlovolji te pohlepi-požudi-prianjanju. To su tzv. tri otrova ili tri vatre. Ta tri otrova začetnici su fizioloških promena u našem telu i nalaze se u korenu svih fizičkih, emocionalnih i mentalnih poremećaja. Svest o tome da su oni glavni uzročnici bolesti prvi je korak prema mudrosti i oslobođenju od patnje. Namkha Amchi kaže: “Ako naučimo kako raspoznati uzrok koji se nalazi u pozadini bole­sti, naučićemo kako vratiti izgubljenu ravnotežu. Do tada je bolest naš stalan pratilac… Ako želimo pronaći sreću, sagledajmo prirodu patnje. Ako to ne činimo, to je kao da pokušavamo pobeći od vlasti­te sene.”

Autor: Tomislav Peharda
izvor