Hana Arent , Antisemitizam

Carl  Schleicher Eine Streitfrage aus dem Talmud   

Predgovor prvom delu: Antisemitizam
( knjige Izvori totalitarizma )



        Antisemitizam, svetovna ideologija devetnaestog veka – koja je po imenu, mada ne i po sadržaju bila nepoznata pre 1870-ih – i verska mržnja prema Jevrejima, nadahnuta uzajamnim netrpeljivim antagonizmom dve sukobljene vere, očigledno nisu isto; otvoreno pitanje je, čak, do kog je stepena antisemitizam crpao svoje argumente i emocionalnu prijemčivost iz verske mržnje. Tumačenje neprekidnog kontinuiteta proganjanja, proterivanja i masakara od kraja Rimskog carstva do srednjeg veka i modernog doba, sve do naših dana, često ukrašeno idejom kako moderni antisemitizam nije ništa drugo nego sekularizovana verzija popularnog srednjovekovnog praznoverja1, nije manje lažno (iako je naravno manje štetno) od odgovarajućeg antisemitskog shvatanja o tajnom jevrejskom udruženju koje od davnina vlada ili pretenduje da vlada svetom. Istorijski gledano, procep između kasnog srednjeg veka i modernog doba u odnosu prema jevrejskoj stvari još je naglašeniji nego jaz između rimske antike i srednjeg veka, ili ponor – često smatran najvažnijim preokretom jevrejske istorije u dijaspori – koji katastrofe prvog krstaškog pohoda deli od ranog srednjeg veka. Jer ovaj procep je trajao skoro dva veka, od petnaestog do kraja šesnaestog, tokom kojih su odnosi Jevreja i nejevreja sve vreme bili slabi, jevrejska “ravnodušnost prema stanju i događajima spoljnog sveta” bila neprestano jaka, a judaizam postao “sistem mišljenja zatvoreniji nego ikad”. U to vreme su Jevreji, bez ikakvog mešanja spolja počeli da misle “da se razlika između jevrejstva i nacija u osnovi ne tiče uverenja i vere, već da je unutrašnje prirode” i da je davnašnja dihotomija između Jevreja i nejevreja “pre rasnog porekla nego što je stvar doktrinarne nesloge”.2 Ova varka u proceni tuđinskog karaktera jevrejskog naroda, koja se među nejevrejima odomaćila tek mnogo kasnije, u doba prosvetiteljstva, jasan je uslov sine qua non za rađanje antisemitizma, a isto tako je važno da je ona prvo nastala u jevrejskom samotumačenju i to otprilike u doba kada se evropski hrišćanski svet podelio na one etničke grupe koje su zatim svaka za sebe ušle u sistem modernih nacionalnih država.

      Istorija antisemitizma, kao istorija mržnje prema Jevrejima, samo je deo duge i zamršene priče o odnosima Jevreja i nejevreja u okolnostima jevrejske dijaspore. Interesovanje za ovu istoriju praktično nije postojalo pre sredine devetnaestog veka, kada se poklopilo sa porastom antisemitizma i njegovim žestokim otporom prema emancipovanim i asimilovanim Jevrejima – što je očigledno najgora moguća pozicija za stvaranje pouzdanih istorijskih spisa.3 Od tada je uobičajeni falsifikat jevrejske i nejevrejske istoriografije – iako uglavnom iz oprečnih razloga – bilo isticanje neprijateljskih elemenata u hrišćanskim i jevrejskim izvorima i naglašavanje niza katastrofa, proterivanja i masakara koji su obeležili jevrejsku istoriju upravo kao što su naoružani i nenaoružani konflikti, rat, oskudice, pošast, obeležili istoriju Evrope. Nije potrebno da dodam, jevrejska je istoriografija svojom jakom polemičkom i apologetskom pristrasnošću preduzela da uđe u trag spisima o mržnji prema Jevrejima u hrišćanskoj istoriji, dok je antisemitima ostalo da pronađu intelektualno ne mnogo različite spise drevnih jevrejskih autoriteta. Kada je ta jevrejska tradicija često nasilnog antagonizma prema hrišćanima i ostalim nejevrejima izašla na videlo, “najšira jevrejska publika nije bila samo uvređena, već i iskreno zgranuta”,4 tako dobro su njeni predstavnici uspeli da ubede sebe i sve druge u lažnu činjenicu da je jevrejski separatizam isključivo posledica nejevrejskog neprijateljstva i nedovoljne prosvećenosti. Judaizam je, to su sada zagovarali uglavnom jevrejski istoričari, uvek bio superioran u odnosu na druge religije po svom verovanju u ljudsku jednakost i toleranciju. To što je ta samozavaravajuća teorija, praćena verovanjem da je jevrejski narod uvek bio pasivni, patnički predmet hrišćanskih proganjanja, zapravo proizvod produžavanja i modernizacije starog mita o izabranosti i do krajnosti doterana novim i često vrlo komplikovanim postupcima izdvajanja, namenjenim jačanju stare dihotomije, to je možda jedna od ironija koje predstavljaju riznicu za one koji iz bilo kog razloga pokušavaju da ulepšaju političke činjenice i istorijske spise i da njima manipulišu. Jer, ako su Jevreji imali išta zajedničko sa svojim nejevrejskim susedima čime bi podržali svoju novoproklamovanu jednakost, to je bila baš zajednička prošlost, određena, doduše, suprotstavljenim verama, a bogata, s jedne strane, kulturnim dostignućima na najvišem nivou i fanatičnim i sirovim praznovericama na nivou neobrazovanih masa.

     U svakom slučaju, čak i razdražujući stereotipi ovakve jevrejske istoriografije počivaju po pitanju istorijskih činjenica na solidnijim osnovama nego zastarele političke i društvene potrebe evropske jevrejske zajednice devetnaestog i ranog dvadesetog veka. Dok je jevrejska kulturna istorija bila beskrajno raznovrsnija nego što se tada pretpostavljalo i uzroci njene propasti se razlikovali po istorijskim i geografskim okolnostima, tačno je da su još raznolikiji bili uzroci u nejevrejskim sredinama nego u jevrejskim zajednicama. Dva veoma realna činioca bila su odlučujuća za kobna pogrešna shvatanja koja se još uvek provlače kroz popularne predstave jevrejske istorije. Nigde i nikad od razaranja hrama Jevreji nisu imali sopstvenu teritoriju i svoju državu; njihova fizička egzistencija uvek je zavisila od zaštite nejevrejskih vlasti, iako su neka sredstva samozaštite, pravo na nošenje oružja, “bila data Jevrejima u Francuskoj i Nemačkoj još u trinaestom veku”.5 Ovo ne znači da su Jevreji uvek bili lišeni vlasti, ali je istina da su u svim sukobima u kojima je došlo do nasilja, bez obzira koji su bili razlozi, Jevreji bili ne samo ranjivi nego i bespomoćni, tako da je bilo sasvim prirodno, naročito u vekovima potpune otuđenosti koji su prethodili njihovom usponu do političke jednakosti, da će svaki novi izliv nasilja iskusiti kao puka ponavljanja. Povrh svega, jevrejska tradicija je katastrofe razumevala kao mučeništvo, koje je imalo svoju istorijsku osnovu u prvim vekovima naše ere, kada su i Jevreji i hrišćani prkosili moći Rimskog carstva, kao i u srednjo-vekovnim okolnostima kada je Jevrejima ostavljena otvorena alternativa da se pokrste, da bi se tako spasli od proterivanja, čak i kad uzrok tom nasilju nije bio verski već politički i ekonomski.

  Ova činjenicama potvrđena konstelacija dala je zamah optičkoj varci od koje i jevrejski i nejevrejski istoričari od onda pate. Istoriografija se “sve do sada više bavila odvajanjem hrišćana od Jevreja, nego obrnuto”,6 brišući tako inače važniju činjenicu da je jevrejsko podvajanje od nejevrejskog sveta, a posebno od hrišćanske sredine, bilo od veće važnosti za jevrejsku istoriju nego obrnuto, iz očevidnog razloga što je sâmo preživljavanje naroda kao entiteta koji se može
identifikovati zavisilo od takvog hotimičnog podvajanja, a ne, kao što se stalno tvrdilo, od mržnje hrišćana i nejevreja. Tek u devetnaestom i dvadesetom veku, posle emancipacije i širenjem asimilacije, imao je antisemitizam nekakvu ulogu u očuvanju naroda, budući da su tek tada Jevreji težili da budu primljeni u nejevrejsko društvo. Tokom devetnaestog veka antijevrejska osećanja su se širila među obrazovanom evropskom klasom, dok je antisemitizam kao ideologija ostao, sa malim izuzecima, prerogativ uopšte čudaka, i posebno ludih ekstremista. Čak su i sumnjivi proizvodi jevrejskih apologeta, koji nikada nisu uverili bilo koga osim onih koji su već uvereni, bili uzvišeni primeri znanja i obrazovanja u poređenju sa onim što su neprijatelji Jevreja imali da ponude u svojim istorijskim istraživanjima.7 Kada sam po završetku rata počela da sređujem građu za ovu knjigu, koja je u razdoblju dužem od decenije sakupljena iz dokumentarnih izvora a ponekad iz izvrsnih monografija, nije postojao nijedan potpuni pregled tog predmeta za koji bi se moglo reći da zadovoljava osnovne standarde istorijske nauke. A stanje jedva da se do danas promenilo. To je tim žalosnije što je potreba za celovitim, istinitim odnosom prema jevrejskoj istoriji sada postala veća nego što je ikada bila. Politički razvoj dvadesetog veka doveo je jevrejski narod u centar vrtložnih zbivanja; jevrejsko pitanje i antisemitizam, relativno nevažna pojava u okvirima svetske politike, postali su prvo katalizator uspona nacističkog pokreta i temelj organizacionog ustrojstva Trećeg rajha, u kome je svaki građanin morao da dokaže da nije Jevrejin, a zatim uzročnik svetskog rata koji nema premca po surovosti, da bi pomogli sprovođenje besprimernog zločina, genocida u sred zapadne civilizacije. Meni deluje očigledno da to treba tako nazvati, ne radi jadikovanja ili potajnog optuživanja, već radi razumevanja. Ova knjiga je pokušaj da se shvati ono što na prvi, čak i na drugi pogled izgleda samo kao užas.

      Razumevati, naravno, ne znači poricati okrutnosti, izvoditi presedan iz besprimernog ili pojave objašnjavati tolikim analogijama i uopštavanjima da se više ne osećaju uticaj stvarnosti i šok iskustva. Razumevanje je ispitivanje i svesno podnošenje tereta koji su nam navalili događaji – bez poricanja i bez poniznog trpljenja kao da sve što se stvarno dogodilo nije moglo da se dogodi na drugi način. Ukratko, razumeti znači spremno se suočiti sa realnošći i usprotiviti joj se bez premišljanja – ma kakva ona bila.

    Da bi se to razumelo, nije suvišno, nego je možda i neophodno izvesno poznavanje jevrejske istorije devetnaestog veka u Evropi i porasta antisemitizma koji ju je pratio. Sledeća poglavlja se tiču samo onih elemenata istorije devetnaestog veka koji zapravo spadaju među “izvore totalitarizma”. Još uvek ostaje da se napiše opsežna istorija antisemitizma, a to premašuje obim ove knjige. Sve dok postoji ova praznina, ima dovoljno opravdanja, čak i sa stanovišta same naučnosti, da se sledeća poglavlja štampaju, kao nezavisni doprinos opsežnijoj istoriji, iako je ovo prvobitno bilo zamišljeno kao sastavni deo praistorije totalitarizma, da tako kažemo. To da je istorija antisemitizma pala u ruke nejevrejskih ekscentrika i jevrejskih apologeta, a da su je ozbiljni istoričari pažljivo izbegavali, tačno je, mutatis mutandis, za skoro sve elemente koji su se kasnije kristalizovali u novoj pojavi, totalitarizmu; njih jedva da je primetilo i učeno i javno mnjenje jer su ti elementi pripadali podzemnoj struji evropske istorije gde su, skriveni od očiju javnosti i od pažnje prosvećenih ljudi, mogli da nakupe potpuno neočekivan otrov.

       Pošto je tek konačna kristalizacija katastrofe iznela te podzemne namere na svetlost dana i stavila ih na uvid javnosti, postoje tendencije da se totalitarizam
jednostavno izjednači sa njegovim elementima i izvorima – kao da svaka provala antisemitizma ili rasizma ili imperijalizma može da se identifikuje kao “totalitarizam”. Ova laž nas u potrazi za istorijskom istinom navodi na krivi trag, a isto je toliko pogubna i u političkom prosuđivanju. Totalitarna politika, daleko od toga da je samo antisemitska ili rasistička ili imperijalistička ili komunistička, koristi i zloupotrebljava sopstvenu ideologiju ili političke činioce sve dok potpuno ne iščezne osnov prave stvarnosti, iz koje ideologije izvorno crpu svoju snagu i svoj propagandni potencijal: stvarnost klasne borbe, na primer, ili sukob interesa Jevreja i njihovih suseda. Bila bi ozbiljna greška potceniti ulogu koju je sâm rasizam igrao i još uvek igra u vladama južnjačkih država, ali bi bila još ozbiljnija laž da se retrospektivno zaključi kako su velike oblasti Sjedinjenih Država bile pod totalitarnom vlašću više od jednog veka. Jedina neposredna, autentična posledica antisemitskog pokreta devetnaestog veka nije bio nacizam, nego, naprotiv, cionizam, koji je, bar u ovom zapadnom ideološkom obliku bio vrsta kontraideologije, “odgovor” na antisemitizam. Ne može se ni slučajno reći da je jevrejska samosvest ikada bila puka tvorevina antisemitizma; čak i površno poznavanje jevrejske istorije, čija je središnja briga još od izlaska iz vavilonskog ropstva uvek bila da narod preživi nezadrživu moć dijaspore, trebalo bi da bude dovoljno da rasprši najnoviji mit na tu temu, mit koji je postao ponešto pomodan u intelektualnim krugovima posle Sartrovog “egzistencijalističkog” tumačenja Jevrejina kao nekog koga drugi vide i definišu kao Jevrejina. Možda je apsurdna istorija “Protokoli sionskih mudraca” najbolja ilustracija razlika i veza pretotalitarnog i totalitarnog antisemitizma.

     Nacističko korišćenje krivotvorine kao udžbenika za osvajanje sveta svakako nije deo istorije antisemitizma, ali samo ta istorija može da objasni zašto je ova neverovatna priča dovoljno uverljiva da može da se upotrebi za početak antijevrejske propagande. Ono što ona, s druge strane, ne može da objasni to je: zašto bi totalitarni zahtev za vladavinom nad svetom, koju bi članovi tajnog društva uvežbavali svojim metodama, uopšte postao privlačan politički cilj. Ova druga funkcija, politički (mada ne propagandno) mnogo značajnija, ima svoj izvor u imperijalizmu uopšte, u njegovoj jako eksplozivnoj kontinentalnoj verziji, a posebno u takozvanim pan-pokretima.

      Ova knjiga je, dakle, ograničena vremenom i mestom, kao i svojim predmetom. Njene se analize tiču jevrejske istorije u Srednjoj i Zapadnoj Evropi od vremena dvorskih Jevreja do Drajfusove afere, u meri u kojoj je ta istorija važna za rađanje antisemitizma i u kojoj je na njega uticala. Ona se bavi antisemitskim pokretima koji se još uvek prilično čvrsto oslanjaju na činjenično stanje karakteristično za odnose Jevreja i nejevreja, to jest za ulogu koju su Jevreji imali u razvoju nacionalnih država s jedne strane i za ulogu Jevreja u nejevrejskom društvu s druge. Pojava prvih antisemitskih partija 1870-ih i 1880-ih označava trenutak kada je prekoračena ograničena, činjenična osnova sukoba interesa i dokazivih iskustava i kada je otvoren put koji se završio u “konačnom rešenju”. Od tada, u eri imperijalizma, kojoj su sledili periodi totalitarnih pokreta i vlada, nije više mogućno izdvojiti jevrejsko pitanje ili antisemitsku ideologiju iz materijala koji zapravo gotovo da nema nikakve veze sa stvarnošću moderne jevrejske istorije. I do toga nije došlo prevashodno zbog vrlo istaknute uloge koju su ova pitanja imala u svetskim zbivanjima, već zato što je sada sam antisemitizam korišćen za skrivene ciljeve, pa je, iako je ispunjenje tih ciljeva na kraju zahtevalo Jevreje kao svoje glavne žrtve, antisemitizam daleko prednjačio u odnosu na sva pitanja od posebnog interesa i za Jevreje i za nejevreje.
            Imperijalističku i totalitarističku verziju antisemitizma dvadesetog veka čitalac će naći u drugom, odnosno u trećem delu ovoga rada.

Hana Arent
Juli 1967.

Izvori Totalitarizma