Nuklearno naoružanje

       

Prva test-detonacija nuklearnog uređaja na svetu, "Gadget", 16. jula 1945. godine, u blizini Alamogorda (Sjedinjene Američke Države, savezna država Novi Meksiko) započela je u 5:29:45. Gadget je detonirao sa između 15 i 20 kilotona sile, nešto više od bombe Little Boy bačene na Hirošimu. Bio je to početak nove, atomske ere u istoriji naoružanja. 

                                          

   

     Lokacija, koja se nalazi u pustinji Jornada Del Muerto, odabrana je zbog svoje izolovanosti, ravnog tla i nedostatka vetrovitih uslova. Vođe Manhattan projekta su također razmatrale lokacije na drugim mjestima u Novom Meksiku, kao i u Teksasu i Kaliforniji. J. Robert Oppenheimer, direktor Laboratorije u Los Alamosu tokom projekta Manhattan, nazvao je lokaciju „Trinity“. Ime Trinity se zadržalo i postalo službeno kodno ime stranice. Bila je to referenca na pesmu Johna Donnea, pisca kojeg je voleo Openheimer. 

 Nuklearna naprava detonirana u Trinityju, nazvana "Gadget", imala je oblik velikog čeličnog globusa.

Nuklearna naprava detonirana u Trinityju, nazvana "Gadget", imala je oblik velikog čeličnog globusa 

                                                       

      Nakon što je bio zatvoren za javnost dugi niz godina, lokalitet Triniti je 1965. proglašen nacionalnim istorijskim obeležjem i uvršten je u Nacionalni registar istorijskih mesta 1966. godine. ( vidi više)

        6. i 9. avgusta 1945. godine  Sjedinjene Američke Države izbacile su prve atomske bombe na japanske gradove Hirošimu i Nagasaki, usmrtivši gotovo odjednom više od 200.000 ljudi.Nuklearno oružje više nikada nije upotrebljeno u slične svrhe. Nekoliko godina kasnije Sovjetski Savez je napravio isto oružje (1949) čime su SAD izgubile nuklearni monopol”. 

      Do sredine 60-tih godina prošlog veka nuklearno oružje su ( osim SSSR) testirale još tri zemlje:Velika Britanija (1952), Francuska (1960) i Kina(1964). Najveća nuklearna eksplozija u istoriji bila je sovjetski test "Car Bomba" iz 1961. godine, koji je izmerio više od 50 megatona (3.800 puta snažnije od bombe Hirošime). Da bi se izazvala eksplozija ove veličine pomoću dinamita, bilo bi potrebno 50 milijardi kilograma (preko 110 milijardi funti) TNT-a, što je više od težine celokupnog tereta koji je prošao kroz londonski aerodrom Heathrow u poslednjih 40 godina. Izraženo u zapremini, to bi iznosilo 18 blokova TNT-a, svaki veliki kao Empire State building.

   Bernard Baruch, američki predstavnik u Komisiji UN, 1946., godine iznosi revolucionarni predlog (tzv.„Baruchov plan“) koji predviđa stvaranje međunarodne organizacije (engl. International Atomic Development Agency), pod čiju upravu i nadzor bi se podvrgle sve nuklearne aktivnosti kako bi se izbeglo nekontrolirsano širenje nuklearnog oružja.        

    SAD, jedina tadašnja nuklearna sila, obavezala bi se da uništi svoje zalihe nuklearnog oružja. SSSR je, međutim, odbio predlog, smatrajući da bi njegovo usvajanje predstavljalo formalno priznanje legitimiteta privremenog američkog nuklearnog monopola, te je shodno tome prvi pokušaj međunarodnog nuklearnog razoružanja propao. 

__________________

    1947. na  početku hladnog rata   postavljen je sat na sedam minuta do ponoći, s namerom da svet upozori na opasne razmirice među nuklearno naoružanim velesilama. Kazaljka sata se tokom godina, zavisno o stepena zategnutosti odnosa, pomicala bliže ili dalje od ponoći. 

_________________

     U čuvenom govoru „Atomi za mir“ (engl. Atoms for Peace), održanom 1953. godine pred Opštom skupštinom UN-a u New Yorku, predsednik SAD-a Dwight Eisenhower iznosi program kojim SAD nude saradnju svim državama zainteresovanim za učestvovanje u razvoju nuklearne energije u miroljubive svrhe. Tim programom dopušta se kontrolisani transfer nuklearne opreme, materijala, te naučnog i tehničkog know-how-a. 

     1956. godine osnovana je Međunarodna agencija za atomsku energiju (engl. International Atomic Energy Agency) koja je trebala da nadzire korištenje prenešene tehnologije. 

      1961. godine na Skupštini UN jednoglasno se usvaja Rezolucija 1665 (XVI) (tzv. Irska rezolucija). Spomenutom rezolucijom nuklearne države su pozvane da se suzdrže od prenosa nuklearnog oružja ili informacija potrebnih za njihovu proizvodnju, dok je nenuklearnim državama preporučeno da se obavežu kako ga neće proizvesti ili na drugi način pribaviti. Sve države također su pozvane da sklope međunarodni ugovor koji bi zabranio daljnje širenje nuklearnog oružja.             1965. godine predstavljala je prekretnicu jer su se u postojeće odredbe unele ključne odrednice a 

     1967.  SAD i SSSR podnele su, odvojene, ali identične predloge nacrta Ugovora o neširenju nuklearnog oružja Odboru osamnaestorice.  Skupština UN odobrila je predloženi tekst Rezolucijom 2373 (XXII) usvojenom  1968. godine, a i iste godine Ugovor je otvoren za potpisivanje u Washingtonu, Londonu i Moskvi.  NPT je stupio na snagu  1970. godine, a s trenutnih 191 država članica može se smatrati najuspešnijim multilateralnim ugovorom o kontroli naoružanja u istoriji.  Sporazum je donosio odredbe, sa posebnim obavezama, za zemlje koje imaju i one koje nemaju naoružanje. Amerika, Rusija, Velika Britanija i Kina su već bile nuklearne sile - njima je dozvoljeno da imaju nuklearno naoružanje zato što su proizvodile i testirale nuklearne bombe pre nego što je sporazum stupio na snagu 1967. godine. 

       Izrael, Indija i Pakistan nikada nisu pristupili NTP, a Severna Koreja se povukla 2003. godine.

      NPT ne sadrži odredbu o merama prisilnog provođenja svojih odredbi, niti propisuje sankcije za njihovo neprovođenje. Pored toga, ne postoji stalno izvršno telo koje bi nadgledalo provedbu Ugovora. 

 Odredbe o razoružanju u NPT-u 

     Proces redukcije nuklearnih arsenala odvija se putem bilateralnih (SAD-Rusija) i multilateralnih (obično pod okriljem UN-a) inicijativa usmerenih smanjenju nuklearnog oružja. Zemlje koje su posedovale nuklearno oružje, na osnovu ugovora su, dakle, morale da smanje njihovu količinu i obavezane su da ga ne smeju zauvek čuvati. Broj nuklearnog oružja je zato spao sa 70.000, koliko je iznosio 1986. godine, na 14.000. 

    Međutim, istovremeno s reduciranjem broja nuklearnog oružja, velike sile uz smanjenje nastavile su razvijati daleko destruktivnije oružje koje prevazilazi moć prvih bombi. Smanjena veličina i težina ovih naprednijih oružja također ih čini mnogo lakšim za isporuku od ranijih tipova.Kako je najavila Amerika će za poboljšanje nuklearnih kapaciteta možda potrošiti više od trilion dolara do 2040. godine.

      2017. godine, delovalo je kao da je svet bio korak bliže nuklearnom razoružavanju kada je više od 100 zemalja podržalo sporazum UN da se u potpunosti zabrane. Ali zemlje koje poseduju nuklearno oružje poput Amerike, Britanije, Francuske i Rusuje su bojkotovale sporazum. Britanija i Francuska su istakle da sporazum nije uzeo u obzir realne okolnosti međunarodne bezbednosti - i da je nuklearno zastrašivanje bitno jer održava mir više od 70 godina.

     I dok svet možda ima manje nuklearnih raketa nego pre 30 godina, teško da se nuklearnom naoružavanju nazire kraj u skorije vreme. ( izvor) 

 

   Koje zemlje imaju nuklearno oružje? 

      Postoji pet priznatih država s nuklearnim oružjem prema globalnom sporazumu o neširenju nuklearnog oružja (NPT) – Kina, Francuska, Rusija, UK i SAD. 

       Još tri zemlje otvoreno izjavljuju da poseduju nuklearno oružje – Indija, Pakistan i Severna Koreja – dok Izrael nije proglasio posedovanje nuklearnog oružja, ali se pretpostavlja da ga poseduje.

       Iran je započeo nuklearni program tokom pedesetih godina prošlog veka i oduvek insistirao da je njegov program nuklearne energije miroljubiv. Ali postojale su sumnje da je korišćen kao paravan za razvijanje nuklearnog naoružanja, što je podstaklo Savet bezbednosti Ujedinjenih Nacija, Sjedinjene države i Evropsku uniju da 2010. godine uvedu sankcije Iranu. To je dovelo do sporazuma između Irana i velikih sila 2015. godine na osnovu kog je Iran pristao da smanji nuklearni program u zamenu za trgovinski sporazum. 

    Donald Tramp se povukao iz sporazuma u maju 2018. godine koji je regulisao broj ili raspoređivanje nuklearnih projektila sa kopna dometa 500-5.500 kilometara. 

     Ukrajina je, kao deo SSSR-a,  imala sovjetske nuklearne projektile zajedno s Belorusijom i Kazahstanom, a na kraju Hladnog rata, Ukrajina je imala otprilike jednu trećineu nuklearnog oružja Sovjetskog Saveza, ali nije imala kontrolu nad njim pa ih nije mogla lansirati. Godine 1994. Ukrajina se obavezala da će se pridružiti NPT-u kao država bez nuklearnog oružja i pristala da prenese sve nuklearne bojeve glave u Rusiju radi eliminacije do 1996. 

      U sklopu ovog aranžmana, Rusija, Velika Britanija i SAD zajedno sa Ukrajinom, Belorusijom, i Kazahstanom potpisale su Budimpeštanski Memorandum, koji je ustvari diplomatski dokumenat u kom su zemlje potpisnice obećale mirni proces nuklearnog razoružavanja. Memorandumom se, kao protuusluga, garantovala nezavisnost i suverenitet Belorusije, Kazahstana i Ukrajine, i poštivanje postojećih granica, te da će se strane suzdržati od pretnje ili upotrebe sile – a posebno od upotrebe nuklearnog oružja te korištenja ekonomskog pritiska kako bi uticali na njihovu politiku.

     Libija je priznala da radi na nuklearnom programu u vojne svrhe, ali je u decembru 2003. godine izrazila spremnost da ga otvori za međunarodnu inspekciju i dobrovoljno uništi.

    I Južna Afrika predstavlja zemlju koja je stekla nuklearno oružje i kasnije odustala od njega. Ova zemlja je 1993. objavila da je do 1989. godine tajno proizvela šest ( negde piše i sedam)  nuklearnih naprava, i da ih onda je demontirala.(1990) Naprave su bile dizajnirane kao američke bačene na Hirošimu.  

    Alžir se, takođe, pominje kao zemlja koja nije odustala od nuklearnih aspiracija, mada postoji potpuna nesigurnost u pogledu odlučnosti i intenziteta težnje ove zemlje ka sticanju nuklearnog oružja. 

      I za mnoge druge zemlje se tokom prethodnih 60 godina postojanja nuklearnog oružja govorilo, ili su to i same priznavale, da su na putu sticanja nuklearnog oružja, ali i da su vremenom odustale od svojih nuklearnih ambicija (nuklearna inverzija). U tom smislu navodi se oko 20 zemalja: Argentina, Australija, Brazil, Egipat, Nemačka, Indonezija, Italija, Japan,Švedska, Švajcarska, Holandija, Norveška, Rumunija, Jugoslavija, Južna Koreja, Tajvan, Kanada, Finska, Grčka, Španija i Turska. ( izvor  Levite, Ariel E., “Never Say Never Again: Nuclear Reversal Revised”, International Security, Vol. 27, No. 3, Winter 2002/2003, p. 62)  

                                    Vrste nuklearnog naoružanja

                                        fizija-fuzija- kombinacija

 

Fisijsko oružje (poznato i kao atomske bombe) 

 Nuklearna fisija

      Fisija je otkrivena 1938. godine. Otkriće fisije, koje su napravila dva nemačka fizičara, Otto Hahn i Fritz Strassman, brzo su potvrdile dve jevrejske izbeglice iz nacističke Nemačke, Lise Meitner i njen nećak Otto Frisch. Fermi je, između ostalih, ubrzo otkrio da neutroni ne samo da izazivaju fisiju; više neutrona je proizvedeno tokom fisije. Mogućnost samoodržive lančane reakcije odmah su prepoznali vodeći naučnici širom sveta. 

 Nuklearna fisija je proces u kom se neutron sudara s jezgrom atoma, cepajući atom na dva manja atoma i oslobađajući značajnu količinu energije. Svaki sudar također oslobađa više neutrona, koji će u kritičnoj masi fisionog materijala održati lančanu reakciju fisije. Manipulišući veličinom i brzinom lančane reakcije, nuklearna fisija se može iskoristiti za proizvodnju energije ili, alternativno, za oružje za masovno uništenje.          

 

      Dizajn pištoljskog tipa (HEU) 

  Slika - Fisiona bomba tipa pištolj za 235 U koristi dve podkritične mase koje su naterane zajedno eksplozivnim punjenjem unutar cevi topa. Energetski prinos zavisi od količine uranijuma i vremenu koje se može držati zajedno pre nego što se sam rasklopi. 

 

Ovo je "najjednostavniji" tip nuklearnog eksploziva i detonirale su ga, iznad grada Hirošime, Sjedinjene Države u Drugom svetskom ratu. Dizajn koristi visoko obogaćeni uranijum (HEU) kao fisijski materijal, koji se dobija koncentrisanjem atoma retkog izotopa U-235. Kada se uranijum vadi iz zemlje, manje od 1 posto rude je U-235. 99,3 posto je teži izotop U-238, koji ne može izdržati lančanu reakciju nuklearne fisije. Slika 1. Fisiona bomba tipa pištolj za 235 U koristi dve podkritične mase koje su naterane zajedno eksplozivnim punjenjem unutar cevi topa. Energetski prinos zavisi od količine uranijuma i vremenu koje se može držati zajedno pre nego što se sam rasklopi.  

pločica visoko obogaćenog uranijuma 

       Implozni dizajn (plutonijum ili HEU) 

   Prva nuklearna eksplozija na svetu: Trinity test vatrene lopte na 0,025 sekundi. Prva nuklearna eksplozija na svetu bila je implozijska naprava koja je koristila plutonij kao fisijski materijal. Naučnici Manhattan Projecta koji su dizajnirali uređaj nazvali su ga "gadžet". Uspešno je detoniran 16. jula 1945. u blizini Alamagorda, Novi Meksiko, u takozvanom Triniti testu . 

    Oružje istog dizajna korišteno je nekoliko sedmica kasnije u napadu na Nagasaki, Japan, 9. avgusta 1945. godine. Nuklearno oružje (NO) ima tri osnovna načina delovanja - udarno, toplinsko i radijacijsko, uz još nekoliko popratnih. 

Raspodela ukupne energije nuklearne eksplozije (NE) iznosi: 

50-60% - udarno delovanje 

35-45% - toplinsko delovanje 

5% - radijacijsko delovanje (od toga 80% y, 20% neutroni) 

 

      Za razliku od uranijuma, plutonijum se ne pojavljuje prirodno na Zemlji; mora se stvoriti u nuklearnom reaktoru. On je nusproizvod svih energetskih reaktora, ali da bi se koristio kao fisijski materijal, mora biti hemijski odvojen od ostatka visoko radioaktivnog otpada. Ovo je skup i opasan proces koji zahteva specijalizovano znanje, objekte i opremu. Nuklearna eksplozija koja koristi plutonij zapravo počinje kao implozija koja se oslanja na sofisticirani raspored visokoeksplozivnih leća koje moraju istovremeno pucati prema unutra iz svih smjerova prema plutonijumskoj jami.

    Fuzija ( kao proces) se može koristiti unutar fisione eksplozije za poboljšanje efikasnosti oružja (pojačavanje), ili se velika količina fuzijskog goriva može pokrenuti odvojeno (termonuklearno oružje). Termonuklearno oružje (poznato i kao hidrogenske bombe) daje eksplozije u megatonskom opsegu, to jest, redove veličine jače od atomskih bombi. Glavna pretnja koju predstavlja termonuklearno oružje je njihova sposobnost da spakuju ogromne količine eksplozivne snage u male, lagane pakete koji se mogu isporučiti projektilima.

      Prvi američki termonuklearni test bio je “Ivy Mike” 1952. godine, koji je izveden na atolu Enewetak na Maršalovim ostrvima. Sovjetski Savez je 1955. odgovorio sa "Joe 19", bombom koja je bačena iznad poligona Semipalatinsk. Britanija i Francuska su testirale uređaje s prinosom većim od dva megatona, Britanija 1957. na Božićnom ostrvu i Francuska 1968. na atolu Fangataufa. Kina je prvi put testirala termonuklearno oružje na lokaciji Lop Nur 1967. godine, manje od tri godine nakon prvog atomskog testiranja.Indija je tvrdila da je njen test Shakti 1 1998. bio uspešna termonuklearna bomba smanjenog učinka, iako su mnogi vanjski stručnjaci i dalje skeptični .

      Prvo nuklearno oružje bile su bombe dostavljene avionima. Kasnije su razvijene bojeve glave za strateške balističke rakete, koje su postale daleko najvažnije nuklearno oružje. Razvijeno je i manje taktičko nuklearno oružje, uključujući ono za artiljerijske projektile, nagazne mine, protupodmorničke dubinske bombe, torpeda i balističke i krstareće rakete manjeg dometa. Mnoge bojeve glave isporučene projektilima koje trenutno koriste države nuklearnog oružja su lako termonuklearno oružje koje pada u rasponu od 100-300 kilotona.

     Danas samo pet država iz Ugovora o nuklearnom neširenju (NPT) i zemlje izvan NPT-a imaju pristup nezaštićenim nuklearnim reaktorima i postrojenjima za preradu plutonijuma, ili postrojenjima za obogaćivanje uranijuma, koji su potrebni za stvaranje novog fisijskog materijala za oružje. Međutim, nekoliko zemalja je u različitim trenucima pokrenulo tajne programe u nastojanju da razviju kapacitete za proizvodnju fisionih materijala. Od 2007. godine, bilo je oko 500 tona izdvojenog plutonijuma i 1400 tona HEU skladištenih širom sveta. 

   

     Danas Sjedinjene Države raspoređuju 1.357, a Rusija 1.456 strateških bojevih glava na nekoliko stotina bombardera i projektila, te moderniziraju svoje nuklearne sisteme za isporuku. Bojeve glave se računaju prema odredbama Novog START sporazuma, koji je produžen na 5 godina u januaru 2021. 

      Novi START ograničava svaku zemlju na 1.550 strateških raspoređenih bojevih glava i pripisuje jednu raspoređenu bojevu glavu po raspoređenom teškom bombarderu, bez obzira na to koliko bojevih glava svaki bombarder nosi. Bojeve glave na raspoređenim ICBM-ima i SLBM-ovima računaju se prema broju vozila za ponovni ulazak na raketu. Svako vozilo za ponovno ulazak može nositi jednu bojevu glavu. 

    I Rusija i Kina također poseduju manji broj nestrateških (aka taktičkih) nuklearnih bojevih glava, koje ne podležu nikakvim ograničenjima sporazuma. Kina, Indija i Pakistan teže novim balističkim projektilima, krstarećim projektilima i nuklearnim sistemima za isporuku na moru. Uz to, Pakistan je snizio prag za upotrebu nuklearnog oružja razvijajući taktičko nuklearno oružje kako bi se suprotstavio uočenim indijskim konvencionalnim vojnim pretnjama. Severna Koreja nastavlja s nuklearnim potragama kršeći svoja ranija obećanja o denuklearizaciji. 

    Svetske nuklearno naoružane države poseduju ukupno oko 13.080 nuklearnih bojevih glava. Severna Koreja, deveta država s nuklearnim oružjem, procenjuje se da je proizvela dovoljno fisionog materijala za 40-50 bojevih glava, iako stvarna veličina njenih zaliha ostaje nepoznata.