Ne bi bilo moguće razumeti političku filosofiju Dimitrija LJotića bez objašnjenja fenomena „drugosti” u njoj, odnosno bez tumačenja tri osnovna neprijatelja „Zbora”:
kapitalizam i demokratija (danas se odomaćio termin „liberalna demokratija”), komunizam i Jevreji.
Početna kritika Dimitrija LJotića odnosila se na stari kapitalistički poredak, koji je proizvodio nenarodne režime i ugnjetavao poljoprivrednike, u kome je običan čovek uvek bio podređen interesima krupnog kapitala. Vremenom je ova vrednosna opservacija sa levih pozicija poprimala i dublje ideološke karakteristike, klizeći sve više prema desnom polu. Tako je Dimitrije LJotić pisao: „Kapitalizam je prekinuo organski razvitak društva, ali nije uništio duh organskog shvatanja”. Autor Lompar piše o LJotićevom pogledu na kapitalizam i demokratiju: „Navodio je da je kapitalizam, kao ekonomski sistem, stvorio parlamentarnu/liberalnu demokratiju kao svoj politički sistem… Smatrao je da kapitalizam i demokratija nisu prirodne trorevine ljudskog društva, već da su nametnuti društvu… Staleško uređenje, za razliku od njih, prirodna je tvorevina”.
Dimitrije LJotić piše: „Država živi od staleža, a stranke žive od države”, zalažući se tako za esnafsko-staleški parlament umesto partijsko-političkog. Autor Lompar navodi i vrednosno-ideološku kritiku liberalnih demokratija u delima Dimitrija LJotića: „Kapitalizam je poistovećivan sa plutokratijom i trijumfom materijalizma nad ljudskim duhom”. NJegova kritika liberalne demokratije je bila višeslojna i sveobuhvatna, te je smatrao da političke stranke u takvom sistemu ne mogu biti adekvatni predstavnici naroda, već uzurpatori narodne vlasti. Lompar piše: „LJotić je kritikovao i samu podelu na tri grane vlasti” (izvršna, zakonodavna i sudska), jer je osporavao elementarnu logiku ovog sistema upravljanja državom. Bio je ubeđen da liberalna demokratija nužno vodi odabiru loših ljudi na vrh države, jer se „autoritet ne stavlja na glasanje”.
Kritika komunizma čini značajan deo Ljotićevog učenja, i pored istorijske činjenice da potiče iz porodice koja je imala čvrste veze sa Svetozarom Markovićem. Ljotić je bio temeljni kritičar ekonomske doktrine komunizma, piše Lompar i dodaje: „Dimitrije Ljotić je kritikovao i društvenu suštinu komunističke ideologije. Smatrao je da komunizam dovodi do urušavanja porodice, društva i Božjeg poretka.” Za svoju misiju je odabrao pobedu protiv komunističke prakse na originalni način: „Hristom poraziti Marksa i njegove demone bio je put ‘Zbora’”.
Lompar piše dalje o Ljotićevoj kritici komunizma: „Svestan dubokih rusofilskih osećanja jugoslovenske (srpske) javnosti, Ljotić je nastojao da razdvoji staru ‘prijateljsku i bratsku’ Rusiju od nove Rusije. On i njegovi sledbenici istupali su i protiv popularnog imena ‘Sovjetska Rusija’, navodeći da je pravo ime SSSR-a ‘Sovjetija’. Zato je Ljotić često navodio da on, kada bi došao na vlast, ne bi ubijao i progonio komuniste, već bi ih o trošku države slao u SSSR, da se tamo na licu mesta, u dodiru sa stvarnošću, uvere u sopstvene zablude”.
Stav prema Jevrejima
Već smo napomenuli da su Jevreji (odnosno jevrejstvo) bili treća neprijateljska kolona za pristalice ‘Zbora’, pored liberalne demokratije i komunizma. Veoma je zanimljiva i studiozna činjenica da je Dimitrije Ljotić pre skoro 100 godina smatrao da su svo troje bili jedinstveni front! Iako nikada nije tačno dokazao organsku vezu između liberalne demokratije, komunizma i jevrejstva, lako je uočljiva činjenica da je Dimitrije Ljotić, na neki njemu svojstven propagandni i jurodiv način, predvideo mračne obrise današnjice oslikane u „Sekti bogataša” i dubokoj državi.
„Jedan od retkih aspekata oko kojih se praktično svi istraživači ideologije Dimitrija Ljotića slažu jeste njegov antisemitizam”, piše Rastko Lompar i dodaje: „Istovremeno, konsenzus postoji i oko toga da se antisemitski naboj kod Dimitrija Ljotića i ‘Zbora’ razlikovao od nacionalsocijalističkog”. Autor podseća da po nemačkim izvorima Ljotić „nije prijatelj rasnog antisemitizma, više je antisemita na tzv. duhovnoj bazi”.
Po mom mišljenju, pored niza istraživača koje je Lompar citirao i proučavao u vezi antisemitizma ‘Zbora’, najviše pažnje su privukla tri autora:
1. Jovan Bajford koji je smatrao da Ljotićev antisemitizam „iako snažan, nije bio rasno motivisan”.
2.Holm Zundhauzen koji je tvrdio da je „Ljotićev antisemitizam imao opsesivni karakter, ali da nije poprimao rasne tonove, te da stoga podseća na klasičan hrišćanski antijudaizam” (ovo je verovatno najpreciznija odrednica).
3.Mirko Bojić koji je stajao na stanovištu da je Ljotić antisemitizam preuzeo od fransuskog desničara Šarla Morasa, antisemitske tradicije hrišćanske crkve i ruskih beloemigranata.
U svojim delima, Dimitrije Ljotić je sa jedne strane pokazivao divljenje prema Jevrejima, a sa druge strane je propovedao oprez i strah od njih. Lompar dalje piše: „Dimitrije Ljotić je navodio koja je osnovna osobina Jevreja kao naroda. Po njegovom mišljenju, oni su dvoličan, odnosno pritvoran narod.” Dimitrije Ljotić nikada nije zagovarao zatvaranje ili uništenje jevrejskog naroda, ali je pod rešenjem „jevrejskog pitanja” smatrao iseljenje Jevreja iz države.
Lompar parafrazira Dimitrija Ljotića: „Samo u slučaju da žive u sopstvenoj državi, prepušteni sami sebi, oni će moći da se okanu svojih parazitskih sklonosti”. Kako je vreme odmicalo, tako se postepeno pojačavala antisemitska retorika Dimitrija Ljotića, naročito tokom Drugog svetskog rata. Poseban akcenat je bio na „svetsku jevrejsku zaveru” i njihovu nameru da uspostave globalnu dominaciju.
Nakon vojnog kolapsa Kraljevine Jugoslavije, nastupa okupacija Srbije u kojoj JNP „Zbor” dobija neuporedivo veći značaj, učestvujući u podeli moći. Lompar piše: „Pravi ispit zboraškog antisemitizma bilo je njihovo postupanje prema Jevrejima tokom okupacije”. Po pisanim izvorima proljotićevske inteligencije, Dimitrije Ljotić je često protestovao kod Nemaca zbog njihovog tretiranja Jevreja. Lompar je skeptičan prema ovim tvrdnjama, jer ne postoji nikakav zvanični dokument kao pisani istorijski dokaz o tome.
Sa druge strane, Rastko Lompar navodi neke istorijske izvore koji govore o denuncijacijama skrivenih Jevreja od strane „Zbora”, a u nekim slučajevima i o hapšenju i predavanju Nemcima. Međutim, Lompar takođe zaključuje: ‘U izvorima nema podataka o pogromima koji su zboraši ili bilo koji drugi srpski organi izvršili nad Jevrejima’. Sama ta činjenica veoma je važna, ukoliko se posmatra situacija u okruženju” (ovde Lompar verovatno misli na masovno ubijanje Jevreja u NDH, kao i u Rumuniji!).
Etiketa fašiste
Jedno od ključnih mesta za pravilno tumačenje istorijske uloge Dimitrija Ljotića predstavlja njegova veza sa fašizmom i hitlerizmom (nacionalsocijalizmom). Rastko Lompar piše o optužbama prema Ljotiću da je fašista, u vreme pre Drugog svetskog rata: „Svestan snažnog pritiska i velike snage te optužbe, jer je u Kraljevini Jugoslaviji biti fašista automatski značilo i biti protiv države, Dimitrije Ljotić se od fašizma morao ograditi”. Njegov najčuveniji programski tekst na tu temu nosi naslov „Ni fašizam, ni hitlerizam” iz 1936. godine.
U početnom delu ove ideološke „biblije ‘Zbora’”, Ljotić priznaje da, između njegovog pokreta sa jedne strane i fašizma i hitlerizma sa druge strane, postoje neke „privredne sličnosti”, kada je reč o prevaziđenosti koncepta liberalne demokratije. Takođe se slaže da sa ova dva pokreta privatni interesi moraju biti podređeni opštim interesima zajednice. Onda nabraja ključne razlike među njima. „Zbor” je samosvojstven pokret ravnopravno rođen od mnogih ljudi, a fašizam i hitlerizam su tuđi pokreti stvoreni u glavi jednog čoveka (Musolija i Hitlera). Zatim, oba ova pokreta nastaju kao mutacije „paganskih pokreta” staroga Rima i drevnih Germana, a „Zbor” na konceptu integralnog hrišćanstva.
Za dalje razlike, Rastko Lompar citira Ljotića: „Fašizam je deifikacija – oboženje države. Hitlerizam je deifikacija – oboženje rase”. Sloveni kao Hrišćani smatraju da nad rasom i državom postoje mnogo veće vrednosti. Takođe, Ljotić piše da je svetinja fašizma ‘sebičnost’, a hitlerizma ‘tevtonski bes’, dok je ‘Zboru’ svetinja hrišćanstvo. Ove razlike – kao i još neke u tekstu – smatrane su kao nepremostive. Zboraši imaju i drugačiji pogled na državu, jer je država Zbora ‘slovenska, seljačka zadružna i hrišćanska’”.
Lompar takođe navodi deo iz programskog teksta „Zbora” „Staleška država” u kome jasno piše: „Nije nam potreban ni fašizam ni rasizam”. Dimitrije Ljotić čak dospeva u kartoteku državnih neprijatelja Trećeg rajha zbog velikojugoslovenskog stava. Sopstveni antipod na političkoj sceni, Dimitrije Ljotić pronalazi u Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici Milana Stojadinovića, koga imenuje kao slugu fašizma u čuvenoj brošuri Poruka fašističkom šegrtu. Lompar piše: „Doista, jedna od odlika fašističkog nacionalizma je snažna, ekspanzionistička imperijalna komponenta… Nacionalizam ‘Zbora’ ne bi se mogao nazvati ekspanzionističkim, niti imperijalnim. Dimitrije Ljotić izražavao je nezadovoljstvo zbog slabosti ‘Lige naroda’, ali nije zagovarao njeno napuštanje, niti izražavao prezir prema njoj na način na koji su to činili nacizam i fašizam”.
Odnos prema Hitleru
Zanimljivo je da Dimitrije Ljotić nikada i nigde nije prihvatao podelu na niže i više rase, na vrednije i manje vredne ljude. Lompar piše: „On je bio ubeđeni slavenofil, ali nije smatrao slovensku rasu nadmoćnijom”, a potom naglašava: „Dimitrije Ljotić nije pokazivao veliko interesovanje za eugeniku, rasnu čistoću i biološki karakter naroda. Za njega je čistoća nacije bilo pitanje duha i morala, a ne krvi i porekla”. Međutim, tokom svoje karijere, Dimitrije Ljotić je sve do prinudne smrti 1945. godine posvećivao najveću pažnju Adolfu Hitleru i nacionalsocijalizmu, čak veću nego njegovom duhovnom mentoru Šarlu Morasu.
Rastko Lompar smatra da je ova razmišljanja nemoguće posmatrati jednolinijski i kaže: „U njegovoj analizi prepliću se momenti potpunog divljenja nacizmu sa racionalnim opservacijama i lucidnim kritikama”. U početnoj fazi tokom 1934-1935. godine preovladavaju sumnja i kritika hitlerizma, a kako vreme prolazi tako i polako raste vera u ‘Hitlerov put’, ali i tokom tog vremena sa povremenim kritikama. Ipak, u godinama pred rat, Dimitrije Ljotić hvali u svojim člancima Adolfa Hitlera kao, na primer, u tekstu „Naš nacionalizam”, kada piše: „Hitler je kao čovek izuzetno retka pojava. Duboko misaon i genijalan, organizator, heroj i apostol, on odista fascinira svoj narod”.
Početak Drugog svetskog rata čini i prekretnicu u stavu Dimitrija Ljotića prema Hitleru. On se veoma plašio dolazećeg rata kao potpunog kraja hrišćanstva, odnosno kolapsa hrišćanske kulture i civilizacije. Lompar piše: „Taj rat će, upozoravao je Ljotić, voditi varvarstvu”. Zato Dimitrije Ljotić zagovara strogu jugoslovensku neutralnost. Autor dalje piše: „Kada je rat počeo, u Ljotiću je prevladala svest o nemačkoj krivici… Adolf Hitler je izazvao rat i time zapravo pomogao boljševizmu i jevrejstvu da trijumfuju”.
Tada Dimitrije Ljotić zaključuje da su „Adolf Hitler i Benito Musolini zapravo nesvesni jevrejski agenti”, odnosno optužuje ih za svetsko-istorijsku kratkovidost. Nakon odluke na početku Drugog svetskog rata da sarađuje sa okupatorima, Dimitrije Ljotić svoje pisanje i delovanje usklađuje sa nemačkom ratnom propagandom. Preko radija hvali nemačko ponašanje prema Srbima i pokušava da opravda nemačke represalije. Do kraja rata objavljuje tekstove u kojima prognozira nemačku pobedu. Ovo je period delovanja Dimitrija Ljotića koji je najviše izložen istorijskoj kritici.
Konkordatska kriza
Treći deo knjige, nazvan „Praksa”, govori o istorijskom kontinuitetu u delovanju Dimitrija Ljotića, ali kroz odnose sa verskim zajednicama, kako u Kraljevini Jugoslaviji tako i tokom nemačke okupacije. Dakle, autor se nije bavio klasičnom istorigrafijom „Zbora” ili Srpskog dobrovoljačkog korpusa, odnosno njegovim vojnim formacijama i borbama tokom rata, kao što je to činio Miloslav Samardžić u njegovim knjigama o ravnogorskoj istoriji. Zato u razmatranje autora nisu ušla mnoga retrospektivna ili autobiografska dela nekih pripadnika Srpskog dobrovoljačkog korpusa, poput četvorotomnog romana Na prelomu autora Save Jankovića, čiji je ratni komandant bio general Kosta Mušicki.
Rastko Lompar se tematski držao naslova sopstvenog dela da bi rasvetlio prvenstveno istorijski profil samog Dimitrija Ljotića, kao mislioca i pragmatičnog političara. U tom duhu se koncentrisao na neke od prelomnih istorijskih događanja, da bi preko njih rasvetlio istorijski odnos Dimitrija Ljotića sa teološkim zajednicama. U prethodnom delu teksta, neke od tih događanja i neke od izrečenih stavova smo već dotakli, tako da ćemo se kroz prikaz sadržaja Lomparove knjige baviti od predratnog perioda samo konkordatskom krizom, a od ratnog perioda prvenstveno odnosom Dimitrija Ljotića prema genocidu u NDH. Uz sve ovo, osvetlićemo Lomparova istraživanja o kompleksnom istorijskom odnosu Dimitrija Ljotića i episkopa Nikolaja Velimirovića.
Odnos Dimitrija Ljotića prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi (SPC) do konkordatske krize bio je interakcija uglednog verujućeg intelektualca prema svojoj matičnoj crkvi. Rastko Lompar piše da je veoma teško utvrditi stvarni ugled tokom toga perioda koji je imao Dimitrije Ljotić u SPC, jer nema značajnijih pisanih tragova. Skoro je izvesno da je održavao dobre odnose sa episkopom Venijaminom, kao i da je bio veoma aktivan u crkvenom životu. Lompar piše: „Dimitrije Ljotić je više puta izabran za predsednika smederevske crkvene opštine i na tom mestu je ostao do početka rata. Posebno je, kao najpobožniji građanin Smedereva, bio angažovan na radovima na smederevskoj crkvi, koji su završeni 1936. godine. Ljotić je smatrao da ima duboku povezanost sa tom crkvom, jer je jedan od najzaslužnijih za njenu izgradnju bio njegov deda Dimitrije”.
Sve vreme svoga angažmana, Dimitrije Ljotić je, kao političar, podržavao one delove SPC koji su bili najveći protivnici komunizma. Rastko Lompar piše: „Iako je SPC – kao i svaka druga crkva – bila antikomunistički nastrojena, ‘Zbor’ i njegovi pripadnici su smatrali da je nedovoljno aktivna na suzbijanju i osudi komunizma”. S druge strane, odnos Dimitrija Ljotića prema Rimokatoličkoj crkvi (RKC) nije imao pragmatičnu komponentu kao u slučaju SPC, već odnos poštovanja sa distance. Lompar piše: „Od prvog susreta Dimitrija Ljotića sa katoličkom sredinom u Parizu 1913. godine, u njemu se razvilo veliko divljenje za Katoličku crkvu”.
Pošto je bio ubeđeni integralni hrišćanin, on je uvek nastojao da se osloni na pozitivnu stranu katoličke teologije. Međutim, Dimitrije Ljotić nije bio slep na opasnosti koje su njegovoj Jugoslaviji sledile od strane katoličkog sveštenstva. Lompar piše: „Prenosio je da su često u Dalmaciji nosioci antijugoslovenskih osećanja bili upravo sveštenici”. Ipak se uzdržavao od čestog kritikovanja RKC, pokušavajući tako da pronađe način da ga ona prihvati”. Ključni trenutak i najveće iskušenje za Dimitrija Ljotića u njegovoj doktrini integralnog hrišćanstva i jugoslovenstva, bila je Konkordatska kriza. Tekst Konkordata je podnesen Narodnoj skupštini na usvajanje u novembru 1936. godine, a od tada kreće nezadovoljstvo SPC ovim dokumentom.
Lompar piše: „Patrijarh Varnava uputio je otvoreno pismo predsedniku Vlade Milanu Stojadinoviću, u kojem je izneo mišljenje da je predlog Konkordata ne samo protivan interesima SPC, nego i države. Najveći protivnici potpisivanja Konkordata bili su episkopi Irinej i Nikolaj (Velimirović)”. Lompar piše pred kakvim ispitom se našla ideologija Dimitrija Ljotića na ovoj istorijskoj raskrsnici, i navodi da je Konkordatska kriza „na pravi način i demonstrirala iluzornost inegralnohrišćanske prakse”. Ljotić se nalazi na samoj raskrsnici, razumevajući da ne sme ostati neopredeljen.
Autor piše: „Situacija je bila do te mere polarizovana da se morao odlučiti ili da podrži Konkordat ili da mu se suprotstavi… Dimitrije Ljotić je shvatio da je jedini put kojim ‘Zbor’ mora krenuti je protivljenje Konkordatu, konfrontacija Stojadinovićem režimu i oslanjanje na SPC, pogotovu na njen najratoborniji deo”. Dimitrije Ljotić izdaje članovima „Zbora” instrukcije da se maksimalno uključuju u borbu protiv Konkordata, i kreće sa oštrom kritikom istog – ali oštricu svoga napada usmerava prvenstveno prema režimu Milana Stojadinovića – a ne prema rimokatoličkoj crkvi (RKC). Bez obzira na prethodno delovanje, odnosi između „Zbora” i RKC se pogoršavaju. Sa druge strane, oštrom kritikom Konkordata Dimitrije Ljotić ostvaruje istorijski najčvršće veze sa SPC, posebno sa episkopoima Nikolajem i Venijaminom. U isto vreme počinje državna represalija prema njemu i pripadnicima „Zbora”, što će trajati sve do okupacije države.
Pritisak na SPC
Naredno poglavlje Rastko Lompar otvara na sledeći način: „Za pobednike u građanskom ratu – jugoslovenske komuniste – krivica Dimitrija Ljotića i njegovih sledbenika bila je nedvosmislena i utvrđena”, da bi u nastavku autor pisao o insistiranju komunističkih vlasti na najtešnjim vezama Ljotića i SPC kao „oružju pritiska na SPC.” Ključni aspekt dokazivanja te veze bilo je isticanje, doduše ne bez razloga, veze Dimitrija Ljotića sa episkopom Nikolajem Velimirovićem. Odluka da se episkopu Nikolaju oduzme državljanstvo FNRJ obrazložena je netačnom tvrdnjom da je on navodno pripadao „Zboru”. Postoji mnogo netačnosti i nedoslednosti u tumačenju prirode odnosa episkopa Nikolaja Velimirovića i Dimitrija Ljotića – od onih koji ističu da je Ljotić vešto manipulisao Nikolajem, pa do onih koji tvrde da je Ljotić bio „produžena ruka” episkopa Nikolaja.
Za Lomparovu knjigu podjednako je bilo važno tumačenje antisemitizma ove dvojice, odnosno komparativno upoređenje ova dva antisemitizma. Zato Rastko Lompar oprezno pravi razliku kada kaže: „Velimirovićev antisemitizam se pre može razumeti kao varijacija hrišćanskog antijudaizma, isprepletanog sa devetnaestovekovnim predrasudama prema Jevrejima, dok je Ljotićev antisemitizam, pak, moderniji i sekularniji, iako ni on nije prihvatio rasnu doktrinu nacista”.
Bliski odnosi između episkopa Nikolaja Velimirovića i Dimitrija Ljotića traju sve do 27. marta 1941. godine, kada se razilaze nakon dijametralno suprotnog stava u tumačenju ovog događaja. Isto važi i za celokupnu SPC, jer su se bukvalno svi episkopi izrazili protiv pakta Jugoslavije sa Osovinom (najžešći su bili episkopi Nikolaj i Irinej). Dimitrije Ljotić je branio kneževu odluku da pristupi paktu i u pismu Patrijarhu Gavrilu Dožiću upozorio na strašne posledice odbijanja. Uzalud, SPC se jasno opredelila za Saveznike i protiv sporazuma sa Osovinom. Udaljenje Dimitrija Ljotića i SPC nakon martovskog puča, trajalo je tokom čitavog rata, sve do njegove smrti. Nakon svega, SPC odlazi u nemilost nemačkih okupacionih vlasti, a Dimitrije Ljotić postaje zvanični nemački saradnik, odnosno kolaboracionista.
Genocid u NDH
Masovni zločini ustaškog pokreta postaju poznati u okupiranoj Srbiji od maja 1941. godine, na osnovu leševa koji plove Savom i na osnovu svedočenja izbeglica koje su uspele da se spasu prelazeći preko Drine. Tako i Dimitrije Ljotić postaje upoznat sa razmerama stradanja srpskog naroda u NDH. Lompar piše: „Međutim, kolaboracionistička uprava nije bila u mogućnosti da nešto dramatično preduzme po tom pitanju. Ona se prevashodno angažovala u prihvatanju i pomaganju hiljada izbeglica. Njihove mogućnosti da utiču i pomognu svoje sunarodnike u NDH bile su ograničene na apele kod nemačkih organa, i sporadično pomaganje ustaničkih, isključivo ravnogorskih, odreda preko Drine”.
Iako kasnije zboraške apologete preuveličavaju angažovanje Dimitrija Ljotića u sprečavanju genocida u NDH, Lompar potvrđuje: „Većina njihovih tvrdnji potvrđena je arhivskim izvorima. Od samog početka masovnih ubijanja u NDH, Dimitrije Ljotić bio je uključen u napore da se oni zaustave, ili makar obelodane”. Sa jedne strane, po tvrdnji Boška Kostića, Ljotić je bio toliko potresen patnjama Srba u NDH da je razmišljao da se odmetne u šumu, dok sa druge strane, kako Lompar podvlači, „uprkos svemu, kod Dimitrija Ljotića i njegovih sledbenika, Jugoslavija je bila najveća vrednost. Ni stotine hiljada mrtvih Srba nisu ga mogle razuveriti od toga da je Jugoslavija nužna i moguća, kao i da je integralnohrišćanski pogled na religiju jedini ispravan”. Ovakav njegov stav mnogima nije bio razumljiv, naročito ako se uzme u obzir da je Dimitrije Ljotić bio saradnik Nemaca, koji su i u NDH imali gospodarsku ulogu.
Za vreme rata, episkop Nikolaj je bio zatočen u Ljubostinji, gde je održavao stalne veze sa ravnogorskim pokretom, i gde ga je posećivao general Trifunović (šifrovano ime: dr Onja). Krajem septembra 1944. godine, episkop Nikolaj je prebačen zajedno sa patrijarhom Gavrilom u logor „Dahau” u Nemačkoj. U slično vreme, Dimitrije Ljotić zajedno sa sopstvenim borcima napušta teritoriju Srbije i odlazi u Sloveniju. Tamo gine 23. aprila 1945. godine u saobraćajnoj nesreći kod Ajdovščine. Na obredu govor drži episkop Nikolaj – što potvrđuje autor Rastko Lompar, premda je postojalo mnogo kontroverzi u javnosti oko ovog pitanja. U daljem toku knjige, Rastko Lompar piše o autentičnosti samog govora Nikolaja Velimirovića, pošto je i ova tema decenijama predmet sporenja među mnogim ljotićevcima i anti-ljotićevcima.
Ključni stavovi
Tako dolazimo do samog poglavlja „Zaključak” u knjizi mladog autora Rastka Lompara, gde on izvlači najvažnije zaključke i sublimira čitaocu izvedene stavove o intelektualnom portretu i istorijskoj ulozi Dimitrija Ljotića, kao i ulozi pokreta „Zbor”:
1. Lompar smatra da je Ljotić, ipak, sakralizovao politiku u kojoj je nacija taj sekularni entitet koji je sakralizovan. Po Ljotiću, nacija je jedina stepenica ljudima do Boga. Lompar piše: „Ona je predstavljena kao organizam, a remećenje njenog ‘normalnog’ funkcionisanja je označeno kao bogohulni čin, odnosno greh”. Tako su sastavni elementi političke religije „Zbora”: sakralizacija nacionalizma, vera u preporod i vaskrs, duhovno zajedništvo, sveprisutnost religijske simbolike i kult Dimitrija Ljotića.
2. Lompar kaže da je kult Dimitrija Ljotića izuzetno važan element političke religije „Zbora”, koji čini, kao i u drugim fašističkim pokretima, otelotvorenje ideje „Zbora” i njenu personifikaciju. Lompar piše: „Ali za razliku od Musolinija, koji je predstavljen kao ratar i najveći ratnik, odnosno kao otelotvorenje fašističkog muškarca ratnika, Dimitrije Ljotić je slikan drugačije”. Njegov lik je portret smernog i skromnog čoveka, brižno zagledanog u daljinu, nastalog iz pravoslavo-liturgijske etike. On je pobožan, u glavi mu odzvanjaju liturgijska poenja, ali mu u srcu gori plamen nacije. Njegov kult je ovaploćenje religijskog „učitelja” preuzet iz Novog zaveta, pa je razumljivo da su ga zboraši upravo tako i zvali – učitelj.
3. Lompar oprezno zaključuje da „Zbor” jeste bio fašistički pokret, iako se njegova ideologija i njegova praksa nisu u nekim bitnim aspektima poklapali sa osnovnim postulatima fašizma. Zbor nikako nije mogao biti pokret nacionalsocijalističke (nacističke) ideologije, jer nije smatrao rasu kao misionarsku odrednicu.
Zbor nije bio klerikalnofašistički pokret, iako je postojala njegova programska i praktična veza sa crkvom.
1. Lompar piše da Dimitrije Ljotić nikako nije mogao biti srpski nacionalista, već isključivo jugoslovenski patriota. To je potvrđivao sve vreme njegovog političkog delovanja, čak i u najtežim ispitima koje mu je istorija donosila. Njegovo jugoslovenstvo nije bilo upitno čak i u vreme pogroma nad srpskim narodom u NDH. Radikalno srpsko opredeljenje, koje se danas pripisuje Ljotiću, nastaje pod uticajem dva faktora. Prvi su jugoslovenske tajne službe, koje 1960-ih godina prošlog veka u emigraciji forsiraju razdor u „Zboru” preko Hrvata Milana Banića i stvaraju „Hrvatsku zoru”, a drugi su savremenija pokoljenja ljotićevaca u Srbiji koja mu učitavaju ovaj sadržaj najviše zbog zajedničkog antikomunizma.
2. Lompar dokazuje da Dimitrije Ljotić – iako duboko religiozan – nikako nije bio pravoslavni fundamentalista ili politizovani pravoslavac, već isključivo integralni hrišćanin. Verovao je da je raskol unutar hrišćanske crkve delo grešnih ljudi, željnih vlasti i moći, a ne nepremostivih teoloških razlika. Zato je zagovarao ponovno ujedinjenje vaskolikog hrišćanstva u jednu jedinu crkvu. Njegovo integralno hrišćanstvo bilo je neodvojivo od njegovog vatrenog jugoslovenstva. Uz sve prethodno, Dimitrije Ljotić je bio mistični monarhista koji nije mogao da zamisli državu bez kralja.
3. Lompar tvrdi da je Dimitrije Ljotić bio kolaboracionista – što, uostalom, nije sporno nijednom istraživaču i profesionalnom istoričaru – ali i da je bio kvisling (formulaciju „jeste bio kolaboracionista, ali nije bio kvisling” koriste pristalice generala Nedića, dokazujući njegovu prinudu da sarađuje sa okupatorima zbog opstanka Srbije). Ali Rastko Lompar smatra da je osnov ovakvog opredeljenja Dimitrija Ljotića isključivo u njegovom strahu od liberalne demokratije i komunizma. Bio je to svesni izbor „manjeg zla”, jer je Dimitrije Ljotić sigurno bio najveći ideolog antikomunizma u srpskoj istoriji. Verovatno je zato i prihvatio ulogu fariseja.
4.Lompar iznosi stav da je Dimitrije Ljotić sigurno bio antisemita, ali na sopstveni način. On sigurno nije gajio antisemitska osećanja kakva su imali nacisti, niti se njegovi stavovi i praksa podudaraju sa njihovim. Njegov antisemitizam je više tradicionalni hrišćanski antijudaizam, kao i strah od „jevrejske zavere”, prvenstveno od strane bogataša koji kontrolišu sav bankarski novac. Takođe, nema nikakvih istorijskih dokaza koji potvrđuju pogrome jevrejskog naroda od strane zboraša.
5. Lompar misli da je Dimitrije Ljotić svakako bio intelektualac po znanju i po unutrašnjem biću. Njegova folozofija bi u osnovi bila najbliža tradicionalizmu, ali sa misticizmom hrišćanskih svetih tajni. U njegovoj pojavi je postojala opsenarska moć kojom je poput magneta privlačio sledbenike. Živeo je u vreme kada nije bilo prenosa slike na daljinu, pa je njegov politički uspeh zavisio najviše od područja direktnog kontakta. Zato je u Smederevu – gde ga svi neposredno i starinom poznaju – beležio velike izborne pobede, ali bi u susednim gradovima gde ga ne poznaju ostvarivao izuzetno slabe rezultate. Ne samo da je mnogo čitao, već je Dimitrije Ljotić i mnogo pisao, pa je njegov opus opširan. Ali njegova literatura nije filozofska, već propagandno-misionarska. Zato Ljotić nije kreativni stvaralac u zaokruženom obliku.
6. Lompar posmatra Dimitrija Ljotića, uz sav religiozni misticizam kojim je zračio, prvenstveno kroz prizmu pragmatične politike. Ali politike koja se vodila u zgusnutom vremenu prepunom izazova, uspona i padova, vatre i krvi, u svetsko-istorijskoj epohi prepunoj kontrasta i kontradikcija. Tako Rasko Lompar i zaključuje svoju vrednu i kvalitetnu knjigu Dimitrije Ljotić: učitelj ili farisej, posmatrajući Dimitrija Ljotića kao čoveka „od krvi i mesa” – prepunog unutrašnjih i spoljašnjih borbi, ali i značajnih kontradikcija – napadnutog od vrtloga svetske istorije. Na samom kraju knjige, Lompar piše: „Kako objasniti ovakav životni put, pun paradoksa i preloma? (…) Veliki hrišćanin bez hrišćanske skromnosti, istupao je u zaštitu crkava i tražio da zauzmu veću ulogu u društvu, ali je smatrao da on tu ulogu bolje razume nego crkvena jerarhija. Monaške spoljašnosti, a sav u svetu – pokušavao je da se predstavi kao nosilac moralnog preporoda. Iznoseći beskompromisne stavove, bio je sklon realpolitici. Kao da je to dalo pečat njegovoj sudbini”.
Zaključci nakon čitanja
Autor, Rastko Lompar, je ovo delo napisao kao sveobuhvatno, stručno i neutralno. Izučio je sve što je napisano o Dimitriju Ljotiću, baveći se njegovim učenjem i delanjem, kao i uticajem koji je Ljotić ostavio u u vrtlogu vremena. Nije se bavio konkretnom ulogom Ljotićeve vojske u ratu i streljanjima u nekim gradovima Srbije – svakako najspornijim područjem Ljotićeve istorijske uloge. Kao uzor – autor je odabrao dela Mirka Bojića – koja se smatraju najobjektivnijim, iako je Bojić kao mlad bio pripadnik Ljotićevog pokreta.
Veoma je težak zadatak uhvatiti u vrtlogu istorije, zgusnute paradoksima, pečat ideologije Dimitrija Ljotića, ličnosti koja je sama po sebi bila prepuna kontroverzi. Kao ilustraciju navedenog navešćemo šta je pisao o fašizmu (pokret kome je Ljotić svakako pripadao na neki način!) španski filosof Hoze Ortega i Gaset: „Fašizam ima zagonetno lice zato što se u njemu pojavljuju najoprečniji sadržaji… Na koji god način da priđemo fašizmu, nalazimo da je on istodobno jedna stvar i njena suprotnost, on je A i ne-A…” I pored svega, Rastko Lompar je uspeo da prođe kroz guste istorijke zamke prepune oprečnosti, da bi na kraju uspeo da razbije bar dva mita:
1. komunistički mit, nastao na primitivno pristrasnoj i komesarski ideološkoj podlozi, koji predstavlja Dimitrija Ljotića kao mračnog srpskog šovinistu i pravoslavnog fundamentalistu. 2.salonsko-antikomunistički mit o Dimitriju Ljotiću kao Srbinu i ujedno ne-Jugoslovenu, kao pravoslavcu i ujedno ne-ekumenisti.
Posle čitanja Lomparove stručne i objektivne knjige, vidimo kako je bila opasna i radikalno netačna diskvalifikacija „ljotićevac”, koja je nepravedno kačena u javnosti mnogim savremenicima, poput Dragoslava Bokana, profesora Pajkića, Isidore Bjelice, Boška Obradovića ili Mladena Obradovića. Njih je sa ideologijom Dimitrija Ljotića prvenstveno spajao jasan osećaj antikomunizma, u kome je prevladala predstava o Dimitriju Ljotiću kao mističnom prvosvešteniku. Priznanje za ovaj ujedno i metafizički i pragmatični antikomunizam, izvorno u učenju rođen a ne zbog rata stvoren, odao je Dimitriju Ljotiću i srpski tradicijski stvaralac i rimski filosof – Dragoš Kalajić, ideolog starobeogradskog antikomunizma.
Veliku mračnu senku na istorijsku ulogu Dimitrija Ljotića bacaće bar dve stvari:
1. uloga ljotićevaca u nemačkom streljanju Srba u jesen 1941. godine, u nekoliko šumadijskih gradova;
2. činjenica da je bio otvoreni kolaboracionista.
Naročito je sporna uloga Marisava Petrovića, kasnijeg Ljotićevog komandanta jednog dobrovoljačkog puka, tokom streljanja u Kragujevcu. Drugi istaknuti autor, dr Bojan Dimitrijević dokazuje u novijem delu Vojska Nedićeve Srbije da ni Nedić ni Ljotić nisu bili obavešteni o streljanjima u Šumadiji 20. oktobra 1941. godine, već da su saznali dva dana kasnije. Dimitrijević pokazuje kako je i uloga ljotićevaca u racijama koje su prethodile streljanjima u velikoj meri preuveličana, čak ponegde i iskrivljena. Ova istraživanja su značajna, posebno ako se uzme u obzir činjenica da Bojan Dimitrijević ne važi za ljotićevskog autora, već je on, na osnovu prethodnih, ugledni ravnogorski istraživač.
Druga stvar koja kompromituje Dimitrija Ljotića je njegov otvoreni kolaboracionizam. Naravno da niko ne pokušava da ospori ovu očiglednost. Mirko Bojić piše: „Što se tiče kolaboracije, ona je za Ljotića i zboraše neosporna. Pitanje je međutim, koji su razlozi, koji su motivi, te kolaboracije.“ U daljem tekstu Bojić tvrdi da razlozi ne leže u službi nemačkim interesima ili korišćenju vlasti. Po Bojiću, razlozi su u želji da se spašavaju neki bitni narodni interesi. Zatim navodi dva ključna momenta. Prvi, da su zboraški dobrovoljci uzeli oružje u ruke tek pet meseci od ulaska Nemaca u Srbiju, isključivo kao odgovor na komunistički ustanak, jer su smatrali „da komunistička akcija dovodi u pitanje samu egzistenciju srpskog naroda“. Drugi, da na Istočnom frontu za vreme rata nije bilo ni jednog jedinog ljotićevskog vojnika uprkos nemačkom pritisku, što čini jedinstveni slučaj u okupiranoj Evropi (Rastko Lompar nije uspeo da pronađe dokument kojim Nemci od Ljotića traže vojnike za Istočni front, ali se po ovom pitanju svi istraživači pozivaju na očiglednost).
Posebno je zanimljiva proročka vizija učenja Dimitrija Ljotića, koju često ističu njegovi savremeni sledbenici. Ljotić je pre skoro 100 godina prevideo jedinstvo liberalne demokratije, komunizma i „sekte bogataša” usmereno protiv srpskih nacionalnih interesa. Tako i tumače razloge za njegovu otvorenu kolaboraciju. Za ljotićevce (ali i za mnoge druge!) nema većeg zla od saveza „duboke NATO države” i „duboke komunističke države” u Srbiji uperene protiv srpskog naroda. Zbog toga će Dimitrija Ljotića, u kasnijim decenijama, njegovi sledbenici od milošte nazivati ne samo „učitelj” kao izraz poštovanja, već i „naš Mita” što simbolizuje prisnost. Sa protokom vremena koje donosi nove istorijske činjenice, mnoge stvari se menjaju, izuzev apriorno negativnog narativa protiv Dimitrija Ljotića u našoj zvaničnoj javnosti. Zašto samo prema njemu ne sme postojati kritičko preispitavanje utemeljeno na novim saznanjima? – pita se Dragoslav Bokan.
Rastko Lompar je napravio prvi veliki korak na putu sopstvenog upisa u slavu porodice Lompar. Da je život pun paradoksa, shvatamo na primeru šire cetinjske familije Lompara, tokom rata partizanske a kasnije i titoističke, znači logično montenegrinerske i globalističke. Izgleda da je jedino ponestalo logike baš na primeru njihovog novobeogradskog ogranka sačinjenog od same porodice Mila Lompara, kao temeljnoj negaciji svega cetinjansko-milogorskog i svega jugo-titoističkog.
Ne znamo da li će ova knjiga mladog Lompara skinuti barem parče tamne tkanine kojom se u našoj javnosti drži pokriveno ime Dimitrija Ljotića, ali neke stvari se ipak menjaju. Ako Rastko Lompar i njegov otac Milo požele da odvedu Rastkovu ćerkicu preko Save na naš najveći stadion, videće ispred zapadne tribine bistu Dražinog ravnogorskog omladinca – Rajka Mitića – po kome se danas zove Zvezdin dom. Ako pređu Savu, ali odluče da je umesto fudbala odvedu na košarku, ući će u halu koja se nekada zvala „Pionir”, a danas nosi ime po drugom Dražinom ravnogorskom funkcioneru – Aleksandru Nikoliću. Ako, pak, odluče da ne pređu Savu i ostanu u ravnici, pa Rastkovu ćerkicu povedu put Zemuna, moraće da sede u dvorani koja nosi ime po omladincu koji je ratovao sa suprotne strane i čiji je kratki, nesrećni život – po literaturi partizanskog pisca Jovana Popovića – ispunio sadržaj tek kada je video mesiju Josipa Broza Tita. Onog istog Broza za koga je otac Rastka Lompara, Milo, rekao da je njegova vladavina za srpski narod „najgora od Nemanjića do pamtiveka”. Zato nije lako planinskom svetu u ravnici…
Нема коментара:
Постави коментар