Od ovog serijala Dragoslava Bokana objavljenog pre skoro 35 godina u Dugi, vremenom je tiho regrutovana mala, ali čvrsta grupa LJotićevih sledbenika, koji, i pored mogućnosti da promotivno govore o istorijskoj ulozi Dimitrija LJotića, ostaju marginalizovana manjima u javnosti. I pored izvesnog otopljavanja u našem društvu – zadržan je negativan narativ o LJotiću – kao svojevrstna tabu tema o kojoj je bolje ćutati.
Dakle, sa ovom atmosferom u našoj državnoj i nacionalnoj zajednici susreo se mladi istoričar Rastko Lompar, kada je doneo odluku kojom će se temom baviti. Ono što je mnogo teže – i za nauku mnogo dragocenije – bilo je da temeljno pročita sve što je do tada napisano o LJotiću, kao i da iščita njegova sabrana i obimna dela.
I Rastko Lompar je upravo ovaj zadatak pedantno i predano obavio. Susreo se sa dve strane iste medalje – belom i crnom. Na beloj strani – koja je promotivno pisala o Dimitriju LJotiću i veličala njegovu istorijsku ulogu – nalaze se, između ostalih, Đoko Slijepčević, Ratko Parežanin, Dimitrije Najdanović, Veselin Kesić, Mateja Matejić, Borivoje Karapandžić, Velibor Jonić i Stanislav Krakov, a u novije vreme Milutin Propadović, Dragan Subotić i Isidora Bjelica. Na crnoj strani medalje (ili je možda bolje reći crvenoj, jer je reč o levo-komunističkim misliocima?) našli bi se, pored ostalih, Mladen Stefanović, Mirko Đorđević, Todor Kuljić i Nebojša Popov (Popov, recimo, čini očiglednu zloupotrebu istorije tako što podređuje istorijske činjenice sopstvenoj političkoj interpretaciji, „prema kojoj je Dimitrije LJotić ostrašćeni velikosrpski šovinista, i preteča Slobodana Miloševića”).
Jasno je da ovi poslednji gledaju na lik i delo Dimitrija LJotića u izrazito nepovoljnom kontekstu. Za nekoliko decenija vladavine jugo-titoističkog narativa ne postoji mnogo temeljnih naučnih radova na ovu temu, mahom je reč o deklarisanim anti-ljotićevcima i njihovoj literaturi ustrojenoj na čistim ideološkim predrasudama. Sa druge strane, (pro)ljotićevci su pokazali neuporedivo značajniji kvalitet, dublju i temeljniju misao, kao i volju za sveobuhvatim pogledom iz šireg ugla. Prednost u kvalitetu literature ovih drugih u odnosu na ove prve je očigledna. Iako mladi Lompar ovu činjenicu ne podvlači u eksplicitnoj formi – ona lebdi kroz njegovo delo. On, ipak, po svaku cenu želi da do kraja ostane neutralan, pa za uzor bira delo Mirka Bojića, koje bi bilo najbliže ovom idealu. Da li je Rastko Lompar, nakon temeljnog čitanja svega što je napisao Dimitrije LJotić ili što je napisano o njemu, uspeo da ostane do kraja neutralan, teško je reći. Možda će čitalac sam zaključiti kroz redove koji slede.
Knjiga Dimitrije LJotić – učitelj ili farisej (izdanje Katena mundi, 2021. godina) podeljena je u tri osnovne celine. U prvom, uvodnom delu knjige autor se bavi fašizmom kao svetsko-istorijskim fenomenom i pozicijom pokreta „Zbor” u odnosu na isti. U središnjem delu knjige, nazvanom „Ideologija”, autor izučava teološko-ideološki aspekt učenja Dimitrija LJotića, posebno njegovu vezu sa hrišćanstvom. U poslednjem, trećem delu, koje je autor naslovio „Praksa”, možemo pročitati o istorijatu pokreta „Zbor”, sve do smrti njegovog osnivača.
Uvodni deo knjige, u vidu Predgovora, govori o mnogim kontroverzama, kako oko samog Dimitrija LJotića tako i oko „Jugoslovenskog narodnag pokreta Zbor”, sa naglaskom na izvorne podloge svih dosadašnjih istraživanja. U nastavku, autor iznosi kraću biografiju porodice LJotić – a naročito Dimitrija. Tu saznajemo da su LJotići poreklom iz Makedonije, iz koje se nastanjuju u okolinu Smedereva na prelazu iz 18. u 19. vek. Članovi porodice aktivno učestvuju u Prvom srpskom ustanku, razvijajući bliske odnose sa Voždom Karađorđem, od kada će postojati veliko prijateljstvo sa kućom Karađorđevića.
LJotićev otac Vladimir u mladosti sklapa još jedno doživotno prijateljstvo – sa Nikolom Pašićem. Posle propasti Timočke bune obojica beže iz zemlje, a Vladimir se vraća 1889. godine u zemlju i ženi sa LJubicom, rođenom Stojanović. Ova veoma društveno angažovana nastavnica, osnivačica „Ženskog društva” i predsednica „Kola srpskih sestara” u Smederevu, rađa 1891. godine sina Dimitrija u Beogradu. Porodica se kasnije seli u Solun, gde je otac Vladimir bio naš konzul, a gde je Dimitrije proveo svoje detinjstvo. Studirao je Pravni fakultet u Beogradu.
Lompar piše u vezi biografije Dimitrija LJotića: „Sledeći Tolstojeve ideje o neprotiljenju zlu, ne učestvuje u balkanskim ratovima, ali se dobrovoljno prijavljuje za bolničara, što je bio u oba rata. U jesen 1913. od kralja dobija stipendije za studije u Parizu, u koji odlazi septembra iste godine. Tada se razvija njegova velika ljubav prema Francuskoj – državi koju je istinski smatrao svojom drugom domovinom.” Na početku Velikog rata, LJotić se vraća u Srbiju i biva mobilisan u vojsku, u kojoj je proveo ceo rat. Na kraju je zaradio čin rezervnog oficira. Tokom rata odbacuje zablude Tolstojeve folosofije i shvata značaj istinske, „organske” discipline.
Odmah posle rata i pobede srpske vojske, godine 1919. biva raspoređen sa svojom jedinicom u Bakru, kod Suška, gde obavlja graničarske dužnosti prema Italiji. Tamo mu se dešavaju dva događaja koji će na njega životno uticati. LJotić slama generalni štrajk železničara – nastao zbog solidarnosti sa Mađarskom sovjetskom republikom Bele Kuna. Lompar piše: „To je bio njegov prvi susret sa antidržavnom komunističkom delatnošću, koji je ostavio trajan utisak na njega”. Drugi događaj je upoznavanje i brzi brak sa Hrvaticom Ivkom Mavrinac, sa kojom će biti sve do smrti.
U svom delu Iz moga života, LJotić piše da ga je ova ženidba sprečila da se zamonaši. Još pre venčanja Ivka je izrazila želju da prihvati pravoslavnu veru – po svedočenju koje je lično dala Dragoslavu Bokanu tokom njihovog susreta u SAD. Međutim, njenu želju za konverzijom vere osujetio je lično Dimitrije LJotić, jer je sebe smatrao integralnim hrišćaninom i Jugoslovenom (o čemu će biti više reči u daljem tekstu). Dozvolio joj je da promeni veru tek posle 25 godina – tokom Drugog svetskog rata – kada su oboje uvideli mračnu ulogu Rimokatoličke crkve u pokoljima nad Srbima u NDH. Imali su troje dece: Nikolu, LJubicu i Vladu, koji su živeli u SAD.
U nastavku Lompar detaljno opisuje nastavak života Dimitrija LJotića, preko povratka u Smederevo, otvaranja advokatske kancelarije, bavljenja zadrugrastvom, ulaska u Narodnu radikalnu stranku i kasnijeg istupanja iz iste, ushićene podrške proglašenju kraljeve diktature 6. januara 1931. godine, prihvatanja ministarskog mesta u resoru pravde u vladi generala Petra Živkovića i brze ostavke, a kasnije preko njegove celokupne političke karijere.
Fašista ili ne?
Nakon toga sledi veoma bitno poglavlje u knjizi, nazvano „Teorije fašizma kao okvir za istorijsku analizu Zbora”, kojim autor smešta ovaj pokret – ali i celokupnu fašističku i profašističku ideologiju – na precizne teoretske koordinate. Autor kaže da nijedno pitanje vezano za „Dimitrija LJotića i JNP ‘Zbor’ nije izazvalo toliku pažnju i toliko podeljenih mišljenja kao pitanje da li je LJotić bio fašista”.
Pre eventualnog odgovora na ovu dilemu, autor detaljno utvrđuje suštinu pojma „fašizam”, sve njegove pojavne oblike i definicije. Zatim konstatuje da ni posle skoro 100 godina od nastanka fašizma među naučnicima ne postoji konsenzus o tome šta je zapravo fašizam. Odnosno, da li se za bilo koji drugi pokret u svetu (posebno u Evropi) može reći da je fašistički osim za pokret Benita Musolinija (Fasci Italiani da Combattimento), koji je u Italiji trajao između 1922-1945. godine.
Ova naučna raskrsnica je u istoriografiji označena kao dilema o postojanju generičkog fašizma, gde Lompar piše da „pitanje generičkog fašizma jeste pitanje da li postoji fašizam kao ideološki koncept koji je nadređen i zajednički čitavom nizu radikalnih desničarskih pokreta i režima – na isti način na koji su komunizam ili demokratija nadređeni čitavom nizu nacionalnih sistema između kojih ima razlika”.
Autor zatim u opširnom prostoru navodi i citira sve značajnije pripadnike naučne dileme da li postoji ili ne postoji generički fašizam. Italijanski izveštaj iz 1925. godine „navodi da u 40 zemalja postoje grupe koje se ili nazivaju fašističkim, ili koje su tako od drugih prozvane” (Stenli Pein), ali Lompar uporedno citira istog autora kada kaže da je Musolini 1928. godine izjavio da „fašizam nije za izvoz”. Najžešći kritičari teorije o postojanju generičkog fašizma – gde prevashodno isključuju nemački nacionalsocijalizam – dolaze upravo iz Nemačke i smatraju da se „ekstremno rasistički nacistički režim ne može podvesti pod nadređenu kategoriju fašizma”.
Poseban deo knjige autor posvećuje marksističkoj teoriji generičkog fašizma, kao najdugovečnijoj i najdoslednijoj. Poziva se na definiciju Klare Cetkin iz 1923. godine, koja kaže da je fašizam „koncentrisani izraz opšte ofanzive svetske buržoazije protiv proleterijata”, a potom citira i deo iz knjige Priroda fašizma, gde autor Rodžer Grifin opisuje vladajući stav Kominterne posle kongresa iz 1922. godine gde je „trijumfovalo mišljenje da je uspeh fašizma rezultat straha buržoazije od uspeha levice u Italiji 1919-1921. godine”.
Paligenetski mit
Rastko Lompar se zalaže za teorijski model fašizma koji je stvorio Rodžer Grifin, u kome se potvrđuje generička priroda fašizma. Po ovome naučniku „fašizam je rod političke ideologije čije je mitsko jezgro u svojim različitim permutacijama palingenetička forma populističkog ultranacionalizma”. Dakle, Grifin locira mitsko jezgro fašističke ideologije kroz nekoliko pojmova: palingeneza, populizam, ultranicionalizam. Palingeneza bi se najbolje prevela na srpskom jeziku kao ponovno rađanje, preporod ili obnova. Lompar kaže: „Palingenetskog mita ima u gotovo svim religijama i u velikom broju političkih ideologija širom sveta”.
U nastavku, Lompar svedoči ispravnost Grifinove teorije postojanja generičkog fašizma na primeru palingeneze Dimitrija LJotića kroz njegove pozive na „vaskrsenje”, „ponovno rađanje Jugoslavije” i na „smenu starog, dekadentnog vremena novim”. Ovu komponentnu autor pripisuje kontradiktornom karakteru fašizma – istovreno i modernom i revolucionarnom – pozivajući se na Grifina koji smatra „samim tim što je revolucionaran, fašizam je nužno i moderan”. Drugi autori uz potvrđivanje palingenetskog mita, populizma i ultranacionalizma naglašavaju i druge osobenosti fašizma kao što su mit jedinstva, radikalna negacija marksizma i liberalizma, kao i kulturna revolucija.
Za autora Rastka Lompara je naročito značajan naučnik Stenli Pejn, koji razvija „drugačiji, ali ne suprotan model od Rodžera Grifina”. Naime, Pejn uvodi termine „primarno vitalističke filosofije”, „ekstremni elitizam”, „masovna mobilizacija”, kao i „vrednovanje nasilja kao sredstva za ostvarenje cilja”. Na kraju ovog dela knjige, Rastko Lompar zaključuje da po njegovom mišljenju „Zbor” Dimitrija LJotića jeste fašistički pokret, bez obzira što ni Grifin ni Pejn ne smatraju LJotićev pokret fašističkim, već ili radikalno desničarskim ili protofašističkim.
Ovakav zaključak je vrlo važan za vladajući narativ u našem narodu i državi, gde se Dimitrije LJotić nekritički proglašava radikalnim fašistom, pa čak i nacistom. Očigledno je da ga objektivna međunarodna naučna zajedenica nikako ne vidi kao nacistu, a pod vrlo uravnoteženim argumentima ga uslovno sagledava kao fašistu. Mogli bi da kažemo da je narativ da su „Srbi imali dva antifašistička pokreta u Drugog svetskom ratu” pogrešan, jer su zapravo imali dva antinacistička pokreta, dok je fašizam u Srbiji postojao u malom obimu.
Nakon što Rastko Lompar locira koordinate Dimitrija LJotića u teriji fašizma, bavi se odnosom fašizma i religije preko ključnih pojmova: politička religija, sakralizacija politike i klerikalni fašizam. Zaključci iz ovog poglavlja delimično su ponovljeni na samom kraju knjige, pod imenom Zaključak, kao koncentrat krucijalnih autorovih stavova. Autor precizno postavlja naučnu dilemu kada kaže: „Istovremeno, veliko pitanje i kontroverza jeste da li se fašizam video kao zamena za religiju ili zamenska religija”.
Za razliku od nacizma, gde su skoro svi jednoglasni u mišljenju da je nacionalsocijalizam bio politička religija, jer se „prezentovao na način koji je ličio na metode organizovanih crkava”, naučnici su podeljeni oko stava da li je i fašizam politička religija. Tako je SS podsećao na monaške redove, partija je obznanila sopstveni kalendar i praznike, posebne neopaganske ceremonije umesto hrišćanskih činova krštenja, venčanja i sahrana.
Lompar dalje navodi stav Emilija Đentilea koji „smatra fašizam prototipom političke religije”, navodeći krupnu razliku između sakralizacije politike kod fašizma i komunizma. Kod komunizma, Rastko Lompar tumači Đentilea, koji tvrdi da postoji borbena i kristalno jasna antireligioznost, gde se čak i na pojmovnom nivou izbegavaju metafore religijskog rečnika. Đentile definiše mogućnost dve različite sakralizacije politike, dokazujući da one nužno ne znače totalitarizam: građansku religiju i političku religiju.
Lompar takođe podseća na često pitanje „da li je fašizam primenjivao sakralizaciju politike ili je politizovao prethodno postojeću religiju?”, podvlačeći Ekmečićevu kritiku Đentileovog učenja, koji je smatrao da se tako umanjuje važnost podrške Katoličke crkve fašističkom režimu na vlasti.
Pojam „klerofašizam”
Daljim čitanjem knjige dolazimo do tumačenja pojma „klerikalni fašizam”, odnosno „klerofašizam”. Autor podseća da je ovaj termin 1922. godine skovao katolički sveštenik i političar Don Luiđi Sturco, „imajući u vidu one katoličke sveštenike koji su prihvatili fašizam i pokušali da ga pomire sa hrišćanskim vrednostima”. Zatim citira najprihatljiviju definiciju pojma „klerofašizam”, koju je osmislio Grifin: „klerikalni fašizam predstavlja kombinaciju dveju potencijalno suprotstavljenih ideoloških komponenata, ukrštanje i sintezu religije sa fašizmom”. Opisujući teorijske i istorijske aspekte ovog fenomena, autor posebno tumači njegovu primenu na odnos religije i ideologije u Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH), kako na primeru nadbiskupa Stepinca, tako i na primeru nižeg sveštenstva u Rimokatoličkoj crkvi.
U pomenutom odeljku „Zaključak”, na kraju ovog vrednog dela, autor iznosi sopstveni stav u kome eksplicitno potvđuje da po njegovom mišljenju JNP „Zbor” nije bio klerikalnofašistički pokret. Kao potvrdu svog stava, on citira naučne radove Marije Faline koja se najviše bavila ovom tematikom. Još manje bi se „Zbor” mogao nazvati pravoslavno-hrišćanskim pokretom verskog fundametalizma, jer se verski fundamentalizam uvek vraća neukaljanim postulatima vere, odnosno njenim korenima, piše mladi Lompar.
Autor zatim zaključuje: „Naprotiv, Dimitrije LJotić je zagovarao svoju modernu i drugačiju koncepciju hrišćanstva, bez jasno izražene konfesionalne pripadnosti, iako mu je nesumnjivo pravoslavna crkva bila bliža”. Autor tvrdi da se JNP „Zbor” ne može nikako posmatrati ni kao pravoslavni klerikalnofašistički pokret, jer „Zbor nije ostvario taj stepen simbioze sa SPC da bi se mogao smatrati klerikalnofašističkim pokretom”. Autor, takođe, izražava otvorenu sumnju i prema interpretaciji političkog angažmana JNP „Zbor” kao politizovanog pravoslavlja i, pogotovo, izražava skepsu prema tumačenju pokreta Dimitrija LJotića kao „manifestacije pravoslavnog fundamentalizma”.
Integralni hrišćanin
Središnji deo knjige, pod nazivom „Ideologija”, govori o pogledu Dimitrija LJotića na religiju, kao i na religijski aspekt ideologije JNP „Zbor”. Kod teološkog nazora JNP Zbor, autor posebno obrađuje uticaj religijskih mislilaca na LJotića, zatim se bavi ideologijom integralnog hrišćanstva i, na kraju, obrađuje kontekst između evropskog fašizma i religije.
Kod uticaja ranohrišćanskih mislilaca na LJotića, Rastko Lompar posebno apostrofira uticaj blaženog Avgustina Hiponskog, jer je Dimitrije LJotić u mnogim člancima tvrdio da je ovaj episkog grada Hipona, koji je rođen u četvrtom veku nove ere, presudno uticao na njega. Obzirom da je Dimitrije LJotić prevashodno bio pragmatični političar, a ne teolog – što zaključuje Rastko Lompar – on je za osnovnu programsku maksimu proglasio misao koju je pripisao blaženom Avgustinu: „U onom što je nužno – jedinstvo, u onom što je rizično – sloboda, u svemu pak – ljubav”. Bez obzira što je ova misao pogrešno pripisana blaženom Avgustinu – nakon što je kasnijim tumačenjima utvrđeno da ove misli nema u njegovim delima – i tada i danas je na snazi uverenje da je njegova, pa ju je i Dimitrije LJotić prihvatio kao takvu.
Iako je Aurelije Avgustin rođen sredinom četvrtog veka na teritoriji današnjeg Alžira, dakle u doba jedinstvenog hrišćanstva i nekoliko vekova pre Velike šizme, njegovo učenje je prvo prihvatila Rimokatolička crkva i kanonizovala ga u sveca na samom početku 14. veka. Tokom srednjeg veka Pravoslavna crkva ne priznaje Avgustina za svetitelja, a preokret se dešava početkom 19. veka uz mnoge otpore, koji traju i do danas među pravoslavnim svetom. Narodnim rečnikom, Avgustin je mnogo više katolički nego pravoslavni svetac. Ovo je još jedan od niza dokaza da Dimitrije LJotić nikako nije mogao biti pravoslavni fundamentalista, već integralni hrišćanin koji, iako srcem pravoslavac, baštini mnoga učenja iz rimokatoličanstva.
U prilog ovoj tvrdnji ide i ispovest LJotićevog ličnog sekretara Boška Kostića, koju je pred smrt dao Dragoslavu Bokanu, navodeći omiljenu LJotićevu literaturu kojoj se uvek vraćao (bilo je reči o tome u prethodnom tekstu). Naime, Rastko Lompar zaključuje ovo poglavlje u stilu da je Dimitrije LJotić mnogo više koristio isticanje uticaja dela blaženog Avgustina na njegovu misao kao podlogu pragmatičnoj politici, nego što je to bilo u stvarnosti: „Mi smo skloniji da vidimo u citiranju Svetog Avgustina pokušaj ilustracije prethodno formiranog stava Dimitrija LJotića nego njegov izvor”.
Zatim sledi poglavlje o uticaju pravoslavnih mislilaca na ideje Dimitrija LJotića, sa akcentom na Lava Tolstoja i Nikolaja Berđajeva. U godinama pred početak Velikog rata, kada je Dimitrije LJotić bio student, politička filosofija Lava Tolstoja imala je veliki uticaj na srpsku omladinu. Podvlačimo da ove ideje nisu jednake osnovnim idejama iz Tolstojeve genijalne literature, već se izučavaju odvojeno. Po ovom Tolstojevom učenju, država je veštačka konstrukcija a jedini autoritet za istinskog hrišćanina je Bog.
Odavde proizilazi da se čovek-hrišćanin ne sme odupirati nikakvom zlu, odnosno da ga mora pasivno trpeti do uništenja. Ovu doktrinu o nesuprotstavljanju zlu – nazvanu kolokvijalno „hrišćanski anarhizam” – osudila je Ruska pravoslavna crkva i listom ruski pravoslavni mislioci. Lompar piše: „Smatrali su da on ignoriše stvarnost zla i da je istinsko hrišćansko postupanje ono koje se zlu suprotstavlja, a ne ono koje ga trpi”. Mladi LJotić je bio pod snažnim uticajem Tolstojeve doktrine, da odlučuje da eskivira vojsku, što opisuje i u sopstvenoj autobiografiji, podvlači Rastko Lompar.
Ipak, vremenom su se ove ideje počele kruniti kod mladog LJotića, da bi tokom kasnijeg boravka u Francuskoj, stekao „utisak da tolstojevski pogled na hrišćanstvo nešto krnji u Hristovoj ličnosti”. Tokom Velikog rata, u kome Dimitrije LJotić učestvuje sve vreme, on u celosti odbacuje doktrinu o nesuprotstavljanju zlu i nikada je više na zagovara. Lompar piše: „Kasnije je smatrao da on i njegovi sledbenici biju borbu protiv zla i da su upravo oni vojnici dobra”. Kasnija životna filosofija Dimitrija LJotića, koju je sprovodio sve do nasilne smrti – po tumačenju Dragoslava Bokana – po svemu je bliža učenju drugog ruskog mislioca, Ivana Iljina – s naglaskom na tvrdnju da se „ne treba suprotstavljati zlu drugim zlom, već se protiv zla treba boriti silom”.
Uticaj slavenofila
U nastavku knjige, Rastko Lompar piše o značajnom uticaju slavenofila i Nikolaja Berđajeva na misao Dimitrija LJotića, citirajući često doktorsku disertaciju Kristijana Kuržidlovskog na univerzitetu u Londonu. Uticaj slavenofilske misli se posebno oseća u učenju koje je osmislio Homjakov kroz „koncept zajednice (sabornosti)”, a koji je Dimitrije LJotić modifikovao kroz „koncept zadruge” kao idealne socijalne organizacije. Uticaj Berđajeva na Dimitrija LJotića je mnogo teže uočiti od slavenofilskog – piše Lompar tumačeći Kurždilovskog – ali se prevashodno uočava u poimanju slobode i u koceptu „Bogočoveka”.
Autor podvlači da u veoma obimnom korpusu političkih spisa, Dimitrije LJotić uopšte ne pominje ni na jednom mestu Berđajeva, a u isto vreme piše o autorima koje je čitao. Zato zaključuje da „tvrdnje o uticajima slavenofila i Berđajeva na Dimitrija LJotića ostaju u potpunosti nepotvrđene”, pa nastavlja na ovu temu: „U izvesnoj meri se može govoriti o sličnosti i paralelizmu kod nekih ideja Dimitrija LJotića i Nikolaja Berđajeva”.
Kada je reč o uticaju katoličkih mislilaca na Dimitrija LJotića, stvari stoje mnogo konkretnije i vidljivije. Kada se kao student zaljubio u Francusku, Dimitrije LJotić je oberučke prihvatio i njenu kulturu. Omiljeni mislilac mu je bio Blez Paskal – o kome je LJotić često pisao – i čiju knjigu Misli je nosio u džepu svoje oficirske bluze tokom Velikog rata. Lompar piše: „Paskalova misao da mi ne spoznajemo istinu samo razumom, već i srcem – LJotiću je služila kao kredo”. Pored Paskala, jasno je da je Dimitrije LJotić čitao i Žozefa de Mestra, kao i druge katoličke autore poput Svetog Franje Salskog, vladike Fenelona i Tome Kempijskog.
U političkoj misli Dimitrija LJotića ekumenski mislioci su odigrali ulogu kojom se bolje razume njegovo kasnije delovanje. LJotić je bio član ekumenskog društva „Hrišćanska zajednica studenata” (HZS), a tokom svog boravka u ovoj organizaciji susreo se lično sa sekretarom organizacije DŽonom Motom, poznatim svetskim ekumenistom. Iako autor opširno piše o svemu – navodeći čitav niz citata iz istoriografije – za nas bi bilo više nego dovoljno da zaključimo kako je Dimitrije LJotić prvenstveno bio po ubeđenju „integralni hrišćanin”. Kako piše Lompar, ovaj termin je 1978. godine skovao teolog i jedan od najznačajnjih zboraša, Đoko Slijepčević, napisavši da je LJotić „po crkveno-verskom i užem nacionalnom opredeljenju… pravoslavni Srbin, ali je u širem smislu bio integralni hrišćanin i ubeđeni Jugosloven”.
U praksi, na učenje Dimitrija LJotića uticao je najviše odnos između fašizma i religije u dve velike evropske države: Francuska i Nemačka. Autor Lompar se poziva na mišljenje Vasilija Dragosavljevića – koji je smatrao da je Dimitrije LJotić preuzeo „klerikalizam” od Šarla Morasa – odnosno francuske desničarske reakcionarne tradicije. Ako je ova ideologija bila uticajna na LJotića, zaključuje Lompar, onda „integralistički pogled na hrišćanstvo nije mogao biti preuzet od nje”. Šarl Moras i njegovi francuski rekcionarni mislioci bili su bigotni katolici koji su progonili protestante, zaključuje Lompar, dovodeći u sumnju Dragosavljevićeve tvrdnje. Kada je reč o drugoj evropskoj državi – Nemačkoj, autor se posebno bavi delom Ričarda Stajgman-Gala koji preko „pozitivnog hrišćanstva” objašnjava razloge zašto ogromna većina nacista u ono vreme nije videla ono što je danas očigledno: suprotnost između nacističke ideologije i hrišćanskih vrednosti. –„”
Pročišćavajuća revolucija
U nastavku knjige nalaze se veoma važna, praktično krucijalna poglavlja – grupno naslovljena „Religijski aspekt ideologije Dimitrija LJotića” – bez čijeg izučavanja je nemoguće precizno tumačiti kasniju istorijsku ulogu Dimitrija LJotića i JNP „Zbor”, odnosno Srpskog dobrovoljačkog korpusa, tokom Drugog svetskog rata. Ključni termini na kojima se bazira učenje Dimitrija LJotića su „vaskrsenje nacije”, „vojska smene” i „pročišćujuća revolucija”.
Krovni pojam na kojem LJotić temelji državno uređenje je „Božanska trijada: Bog, kralj i domaćin” – a takvoj državi Dimitrije LJotić daje organski karater, odnosno sagledava je kao organizam. LJotić i njegovi sledbenici su smatrali da žive u vremenu dekadencije i nemorala, pa je paligenetički impuls „obnove i vaskrsa” bio veoma izražen kod njih. Rastko Lompar piše: „’Zbor’ je, za razliku od ostalih, u prvi plan svoje ideologije stavljao ponovno rođenje nacije – njeno vaskrsenje”. U nastavku, autor konstatuje: „…autoritet za zadatak preporoda Jugoslavije crpljen je iz dva izvora: sa jedne strane od Boga, a sa druge strane iz svesti o vremenu, odnosno istorijskom trenutku, u kojem se nalaze”.
Pod „vojskom smene”, Dimitrije LJotić – služeći se Biblijom – objašnjava nasušnu potrebu kovanja novog čoveka. Na osnovu snage sopstvenog ubeđenja, Lompar piše: „Zapravo, u ‘Zboru’ je postojala gotovo iracionalna vera u to da će snaga ubeđenja biti dovoljna da se preokret ostvari”. Novi ljudi koji će doneti preokret, smatrao je LJotić, moraju biti ratnici. Oni se moraju regrutovati među mladim naraštajem. Autor piše: „Stoga je velika pažnja poklanjana omladini. ‘Zbor’ je uspeo da ostvari snažan uticaj na srednjoškolsku omladinu”.
Kod objašnjavanja termina „pročišćavajuća revolucija”, Dimitrije LJotić koristi metaforu o „odsecanju zaraženog, gangrenoznog uda, da bi ostatak tela mogao da preživi… ‘Zboru’ je pripala uloga mača, ili hiruškog noža, koji će to odsecanje izvršiti”. Autor navodi neke od LJotićevih misli iz dela Samo napred, koji između ostalog kaže: „Mi smo gromovi koji će spržiti korupcionaše, klikaše, profitere, ćardžije. Mi smo borci za novu Jugoslaviju.” Na kraju ovog poglavlja u knjizi, Lompar zaključuje: „Iako je ‘Zbor’ pazio da ne preteruje sa pozivima na fizičko nasilje tokom postojanja Kraljevine Jugoslavije, jasno je da je u ideologiji ‘Zbora’ nasilje bilo posmatrano kao jedno od sredstava regeneracije društva.”
„Božanska trijada” u političkom učenju Dimitrija LJotića zasnivala se na preporodu naroda i ostvarenju organske države, ustrojene na vertikali „Bog – kralj – domaćin”. Pripadnici „Zbora” su izraziti suverenisti i po njima bi ovakvo uređenje obavezno bilo lišeno stranih uticaja, odnosno „tuđinštine”. Dimitrije LJotić je naročito kritikovao grad i građansko društvo, koje je, kako piše Lompar „smatrao devijantnim i mekanim, te ga kontrastirao zdravoj seoskoj patrijahalnoj zajednici”. LJotićevo državno uređenje odlikuje „svest o najednakosti ljudi”, jer je on jednakost smatrao „lažnim produktom Francuske revolucije, bez potvrde u prirodi”.
Sa druge strane, Dimitrije Ljotić je isticao hijerarhiju, uz prateću kritiku tradicionalnog plemstva i građanske elite, zagovarajući sopstveni princip elitizma. Lompar navodi: „Elitizam u političkoj misli Dimitrija LJotića je stoga voluntaristički, a ne esencijalan. Elitu karakteriše snaga ubeđenja, autoritet i spremnost na žrtvu, a ne roditeljska krv”. Kamen temeljac LJotićevog uverenja je Bog. Jedan od najcenjenijih zboraša Velibor Jonić piše: „Isto tako, intelektualac ateista je nemoćan da spozna istinu i ostaje samo kulturni varvarin”.
Rastko Lompar citira Dimitrija LJotića kada ovaj kaže da se ne sme ogrešiti o Boga, „bez koga su ljudi, pa i kraljevi, ništa drugo do životinje”. U učenju Dimitrija LJotića, značaj kralja kao oca nacije i države dodatno je ojačan njegovim porodičnim odnosima sa domom Karađorđevića. Autor piše: „U ideologiji ‘Zbora’ monarhija je bila preduslov o kojem se nije raspravljalo, ali o kojem se nije mnogo ni pisalo”. Za Dimitrija LJotića, „kralj je neprikosnoven, čovek čija je glavna uloga bila služenje drugome i obezbeđivanje reda u državi”.
Treći stub LJotićevog svetonazora bio je domaćin, odnosno „patrijarh šire porodice, koji je imao istu odgovornost prema svojim ukućanima kao kralj u državi, ili Bog u vaseljeni”. Rastko Lompar piše: „Uzor za ovakvo ustrojstvo preuzet je iz patrijahalne sredine sela. Kritike seoskog života odbacivane su kao neosnovane i plod pogrešnih uzora. Selo je predstavljano kao izvor života i snage…” Po ovoj ideologiji, domaćinsko ustrojstvo se baziralo na prirodnoj, „zdravoj” porodici, na braku među supružnicima, naravno, braku između muškarca i žene. Ovakav brak je za LJotića bio organskog karaktera, snabdeven moralom, pa je zato bio neuporedivo jači od građanskog braka. Dimitrije LJotić je bio konzervativnih shvatanja i smatrao je da je osnovni zadatak žene materinstvo i staranje o porodici. JNP „Zbor” je bio protivnik proširenja glasačkog prava na žensku populaciju.
Нема коментара:
Постави коментар