Pandemija COVID-19

 

Borba sa (ne)poznatim koronavirusima 

 I pored epidemija SARS i MERS u nedavnoj prošlosti, koje su upozorile svet na opasnost od zaraze koronavirusima, novi virus iz te familije planetu je zatekao nespremnom. Pojavu COVID-19, virusolog dr sc. med. Ana Gligić opisuje kao jednu od najvećih zoonoza koje su ikad pogodile svet. Dr Gligić, doajen jugoslovenske virusologije, naučnica koja je svojevremeno izolovala najsmrtonosniji virus, Marburg, i bila na prvoj liniji odbrane od variole vere, govori o osobenostima infekcija koje potiču iz takozvanih prirodnih žarišta, aktuelnoj pandemiji i merama predostrožnosti za budućnost.

     Prošlo je tačno godinu dana od kako su kineski istraživači sekvencirali genom virusa SARS-CoV-2 i 10. januara 2020. taj nalaz podelili sa svetskom naučnom zajednicom. Bio je to sasvim nov, po prvi put izolovan virus iz inače poznate porodice koronavirusa, koji je decembra 2019. u gradu Vuhanu izazvao epidemiju zarazne bolesti naizgled slične gripu, i potpuno paralisao grad. Isprva preko Italije, virus je počeo da se širi Evropom, istovremeno i čitavom planetom. Već sredinom februara, Svetska zdravstvena organizacija (SZO) je bolest izazvanu novim virusom zvanično nazvala COVID-19 (Coronavirus Desease), a 11. marta je proglasila pandemiju. Nedelju dana po proglašenju globalnog širenja bolesti, 18. marta prošle godine, u svetu je bilo registrovano 191.127 zaraženih i 7.807 umrlih; danas su te brojke uvećane po više stotina puta - u svetu je do kraja decembra 2020. zabeleženo ukupno više od 81 milion zaraženih (više od 22 miliona novozaraženih), više od 57 miliona oporavljenih, i više od 1.800.000 umrlih od COVID-19. S ciljem da se globalno stanovništvo vrati u koliko-toliko normalne životne tokove, u Kini, Velikoj Britaniji, Rusiji i SAD već krajem godine je započela vakcinacija stanovništva protiv COVID-19, prvim vakcinama koje su rezultat grozničave potrage vodećih svetskih istraživača za najefikasnijim i najbezbednijim modernim sredstvom imunizacije. Dr sc. med. Ana Gligić, doajen jugoslovenske virusologije, kaže tim povodom da je reč o jednoj od najvećih zoonoza koja je ikad pogodila svet, te da je najvažnije da se pandemija što pre zaustavi, a da se potom osmisle dobre strategije, i globalna i nacionalne, za kontrolu novog virusa, sa kojim ćemo morati da nastavimo da živimo. Ali, krenimo redom….

      Savršeni paraziti

      Pored mnoštva relativno bezazlenih virusa sa kojima se srećemo već hiljadama godina, ima i onih koji su kroz istoriju bili odgovorni za teške zarazne bolesti i milione ljudskih žrtava, poput Španske groznice iz 1918. Govoreći o virusima uopšte, dr Gligić, virusolog svetskog glasa, danas viši naučni saradnik u penziji, napominje da su virusi sasvim poseban oblik života za koji ne važi ništa od onoga što važi za druge mikroorganizme. Virusi su, evoluirajući, dostigli najsavršeniji oblik energetskog parazitizma: sposobni su da inficiraju svaku živu ćeliju i da ćeliju domaćina “nateraju” na preusmeravanje metabolizma sa sopstvenog održanja ka stvaranju novih jedinki virusa, ne napuštajući je dok je potpuno ne iscrpe i ne ubiju. Pritom parazitiraju samo u citoplazmi ili u jedru žive ćelije, a ponekad i u jednom i u drugom, istovremeno. Razmnoženi, po izlasku iz uništene ćelije, nastavljaju da inficiraju nove ćelije, što je proces koji dovodi do pojave bolesti. Svaka živa ćelija na našoj planeti sadrži dve nukleinske kiseline, DNK (dezoksiribonukleninsku) i RNK (ribonukleinsku). Virusi, međutim, samo jednu od njih, te se prema građi dele na DNK viruse i RNK viruse. Na osoben način se i razmnožavaju, i to tako što nove jedinke formiraju od svoje RNK, a ne deobom, kao drugi mikroorganizmi. Nemaju sopstveni metabolizam, te ne mogu da se uzgajaju na veštačkoj podlozi, već isključivo u živoj ćeliji. Takođe, neki virusi imaju sposobnost da kristališu, pa da se aktiviraju pod određenim uslovima.

      Nestabilni RNK virusi

      Za razliku od DNK virusa koji su relativno stabilni i uglavnom se ne menjaju, RNK koronavirusi, kojima pripada i SARS-CoV-2, imaju osobinu da lako, gotovo prirodno mutiraju (evoluiraju) prilikom umnožavanja. Mutiranje virusa je posledica unutrašnjih faktora (reakcija organizma domaćina) i spoljašnjih uticaja (zračenja, zagađenja, klimatskih promena, preskoka barijere vrste...). Navedeni faktori izazivaju takozvane driftove (drift), male promene na virusnim DNK ili RNK lancima. Višegodišnjim akumuliranjem driftova može, pak, da dođe i do velikih promena, kao što su promene osobina virusa. Velike promene određuju strukturu ili "zapis" na lipoproteinskom omotaču virusa (kapsidi) - da li će virus da napada čoveka ili životinju, da li će da ih usmrćuje ili neće, i slično. Najveće promene, takozvani šiftovi (shift), nastaju rekombinacijama genetskog materijala virusa, koje se događaju u prirodi (ali izvode i u laboratorijama). Kao primer mutiranja virusa u jednoj "prirodnoj pokretnoj laboratoriji", dr Gligić navodi "šift" virusa influence u domaćoj svinji. Svinja, naime, oboleva od svinjskog gripa, ali može da oboli i od humane influence. Ako se, teorijski govoreći, dogodi da joj ptica selica donese i ptičji H5N1, a tome se pridruži i infekcija još nekim, možda konjskim gripom, među svim navedenim virusima može da dođe do razmene segmenata njihovih genoma. O broju mogućih kombinacija, odnosno mutacija, dovoljno govori podatak da je genom (RNK) virusa influence sastavljen od osam segmenata (kao i da ima 16 hemaglutinina i 9 dosad dokazanih neuraminidaza). Virusne mutante ove vrste vrlo su opasne, ali se, srećom, u prirodi ne dešavaju često, i odvijaju se vrlo sporo.

      Preskok barijere vrste

      Koronavirusi, nazvani po krunolikim “šiljcima” S (spike) proteina koje imaju na svojoj površini, velika su familija virusa koji mogu da se nađu i kod životinja i kod ljudi, i poznati su već decenijama. Kod čoveka su otkriveni sredinom šezdesetih godina prošlog veka. Pokazalo se da u humanoj populaciji izazivaju respiratorna oboljenja u rasponu od stanja sličnih blagoj prehladi, do težih bolesti kao što su Bliskoistočni respiratorni sindrom (MERS - Middle East Respiratory Syndrome), teški akutni respiratorni sindrom (SARS - Severe Acute Respiratory Syndrome), kao i aktuelni COVID-19, koji u mnogim slučajevima takođe poprima teške oblike bolesti. Za simptome koje opisujemo kao “običnu prehladu” najčešće su odgovorne četiri grupe (četiri roda) poznatih koronavirusa. Reč je o ljudskim koronavirusima (Human Coronaviruses) - HCoV-229E, HCoV-NL63, HCoV-OC43 i HCoV-HKU1 - koji su već dugo i dobro adaptirani na čoveka, te pri infekciji samo “protutnje” kroz ljudski organizam, uglavnom bez posledica. Ponekad se, međutim, dogodi da neki od koronavirusa, koji se javljaju kod životinja, evoluiraju, preskoče barijeru vrste i počnu da se prenose sa čoveka na čoveka, te se tako uvrste među nove ljudske koronaviruse. Upravo to je bio slučaj sa virusima SARS-CoV i MERS-CoV, kao i sa novim SARS-CoV-2. „Najnoviji“ koronavirus pripada istoj porodici virusa kao i SARS-CoV, koji je 2002. godine u kineskoj provinciji Gvandong izazvao epidemiju SARS-a, ali je vremenom evoluirao/mutirao, te ga ni kineski istraživači u decembru 2019. nisu odmah prepoznali. Preskok barijere vrste - čak i preko više vrsta životinja pre no što dođe do preskoka na čoveka - može, naime, potpuno da promeni virus, i u prirodi je moguć u svakom trenutku.

      SARS, MERS i COVID-19

      Sva tri pomenuta virusa pripadaju rodu betakoronavirusa, koji obitavaju u slepim miševima, kao svojim rezervoarima u prirodi. Prelaskom sa slepih miševa, kroz neke od prenosilaca kao što su divlje ili domaće životinje, na čoveka, koronavirusi mogu da se adaptiraju na novu vrstu ćelija, ali i da se ne prilagode pa da nestanu, kao i da postanu vrlo zloćudni.

      U slučaju SARS, utvrđeno je da su prenosioci virusa, sa slepog miša na čoveka, bile zaražene cibetke (vrsta divljih mačaka), a u slučaju MERS, 2012. godine, jednogrbe kamile. Kod pojave još nedovoljno istraženog izazivača COVID-19, pretpostavka je da je prenosilac SARS-CoV-2 na čoveka bila neka od divljih životinja sa pijace u Vuhanu; po nekima, najverovatnije pangolin, iz roda ljuskara, čije su krljušti vrlo cenjene u tradicionalnoj kineskoj medicini.

      Epidemije SARS i MERS svojevremeno su izazvale veliku globalnu zabrinutost, između ostalog i zbog velike smrtnosti koju su uzrokovale. Azijski SARS-CoV je bio letalan za oko 10 odsto obolelih - ali se nije adaptirao na čoveka i kroz lokalnu epidemiju je i nestao. Bliskoistočni MERS-CoV je za čoveka bio višestruko letalniji od SARS-CoV zbog toga što je, prema pretpostavci dr Gligić, prolaskom (“pasažom”) kroz ćelije kamile, koje su napadaču verovatno pružile veći imunološki otpor, u borbi za opstanak mutirao u opasniji soj koronavirusa. MERS je, naime, bio smrtonosan za više od 30 odsto obolelih, ali je, srećom, bio i nisko-zarazan, pa je relativno brzo stavljen pod kontrolu, zahvaljujući tome što se javljao mahom u bolnicama, među starijim pacijentima sa nekom od već postojećih plućnih ili bubrežnih hroničnih bolesti, ili dijabetesom.

      Svedoci smo da je i koronavirus s kojim se sada suočavamo, u nekim delovima sveta imao određene “pasaže”, i da je mutirao, te se tokom protekle jeseni pokazao kao iznenađujuće virulentan i patogen, neverovatno dugo se održavajući u spoljašnjoj sredini. Dr Gligić dodaje da su i naši stručnjaci sa Specijalističkog veterinarskog instituta u Kraljevu, predvođeni dr M. Šeklerom, od marta do decembra 2020. sekvencirali oko 150 varijanti izmenjenog virusa sa naše teritorije - među više od 100.000 globalno koliko ih je u ovoj pandemiji sekvencirano - ali da na našem tlu nisu našli velike ili značajne mutacije virusa.

      COVID-19 ima znatno manji letalitet od SARS i MERS - u Srbiji do dva odsto - ali veoma zabrinjava kontagioznost (zaraznost) virusa koji izaziva ovu bolest, budući da je među ogromnim brojem zaraženih i veliki broj obolelih sa teškom kliničkom slikom, što veoma opterećuje zdravstvene sisteme širom sveta. Ipak, na temelju nekih od istraživanja započetih tokom epidemija SARS i MERS, više farmaceutskih kuća i na Istoku i na Zapadu - u Kini, Rusiji, Velikoj Britaniji i SAD - već su uspele da razviju prve vakcine protiv COVID-19, sa relativno kratkim trajanjem zaštite, kao kod vakcina protiv sezonskog gripa.

      Epidemije u okviru pandemije

      Dr Gligić smatra da ni SARS-CoV-2 u ljudskoj populaciji ne nalazi svoje prirodne ćelije u kojima dugo može da se održava - čovek nije njegov prirodni supstrat - pa prenošenjem sa osobe na osobu gubi patogenost, povlači se. U skladu sa tim, naša sagovornica je početkom proleća 2020. prognozirala da će SARS-CoV-2 da nestane tokom maja ili juna. Napominjući da se virus još istražuje, i da će još godinama biti pod lupom naučnika, dr Gligić dodaje da se, po svemu sudeći, upravo to i dogodilo. Slučajevi navodno ponovnih zaražavanja virusom SARS-CoV-2 kod jedne te iste osobe, koji su zabeleženi tokom ove pandemije, kao i novi “talasi” ili “pikovi” pandemije, zapravo su bili nove infekcije, izmenjenim virusom sa većim potencijalom prenošenja i težom kliničkom slikom, za šta se očekuje naučno utemeljenje. U najkraćem - a prema formulaciji naše sagovornice - dogodile su se epidemije u okviru pandemije.

      Jedna od prvih mutacija virusa u Evropi, koja je dovedena u vezu sa “drugim talasom” pandemije u oktobru, otkrivena je početkom leta na severu Španije, u ruralnoj oblasti gde su poljoprivrednici imali dodira sa poljskim glodarima i krznašicama. Tamo je, naime, identifikovan novi soj SARS-CoV-2 označen kao 20A.EU1, koji su turisti vrlo brzo raširili po Evropi. Dr Gligić kaže da su testiranja velikog broja novozaraženih osoba već krajem leta pokazala da u Španiji, Velikoj Britaniji i Francuskoj oko 80 odsto obolelih od COVID-19 nosi upravo taj novi soj virusa. Istraživači koji su sekvencirali genom nove varijante virusa, mutaciju su opisali kao D614G, a već u septembru je utvrđeno da sve dominantniji novi soj SARS-CoV-2 sa navedenom mutacijom preovlađuje i u SAD, Kanadi i Australiji.

      Nova uzbuna usledila je u avgustu u Holandiji, Danskoj i još nekolicini zemalja u kojima se divlja životinja kuna (vizon, ili vidrica) uzgaja radi eksploatacije dragocenog krzna, nerca. Nakon što je na stotinama farmi ove profitabilne krznašice otkrivena pojava još jednog mutiranog soja SARS-CoV-2, holandske vlasti su, u strahu da bi on mogao da pređe na ljude i pokrene “treći talas” pandemije, usmrtile više od milion kuna. Iz istih razloga, kao i zbog bojazni da bi novi soj koronavirusa mogao da utiče na efikasnost buduće vakcine protiv COVID-19, vlada u Danskoj je početkom novembra naredila eutanaziju svih 17 miliona gajenih kuna u zemlji. Ta drastična mera je, uzgred budi rečeno, dovela do krize tamošnje vlade i ostavke ministra poljoprivrede, budući da je Ministarstvo zdravlja Danske u međuvremenu saopštilo da se mutirani soj koronavirusa najverovatnije “ugasio”.

      Polovinom decembra, na jugu Engleske registrovano je više od od 1000 novozaraženih, novom varijantom virusa, VUI-202012/01, koja je definisana kao skup čak 17 virusnih mutacija. Jedna od najznačajnijih je mutacija N501Y, uočena u spike proteinu kojim se virus vezuje za humani ACE2 receptor. Promene u tom delu proteina teorijski mogu da imaju za rezultat veću zaraznost SARS-CoV-2. Saopšteno je, takođe, da ta mutacija neće umanjiti efikasnost prvih vakcina protiv COVID-19, koje ciljaju upravo S-protein, kao i da novi koronavirus mutira sporije u poređenju sa sezonskim gripom. Gotovo istovremeno, i južnoafrički stručnjaci koji prate ponašanje novog koronavirusa otkrili su novi soj virusa, sa oko 10 do 20 mutacija kojih nije bilo pre septembra 2020.

      Za dr Gligić, ova dešavanja su potvrda teze da je inicijalni izazivač pandemije krajem proleća 2020. slabio i nestao, a da potom kruži mutirana varijanta SARS-CoV-2 “izvezena” iz Španije, kontagioznija i patogenija od izvorne, podjednako agresivna i prema starijim i prema mlađim ljudima, uključujući i decu, i sa težom kliničkom slikom kod obolelih. Ali, za razliku od SZO, koja je početkom decembra prognozirala značajno pogoršanje globalne epidemiološke situacije u januaru i februaru ove godine, dr Gligić veruje da bi i mutirane varijante i novi sojevi SARS-CoV-2 u dogledno vreme mogli da oslabe i da postanu bezazleni - pod uslovom da ne bude novih ozbiljnijih mutacija. Visoki brojevi novozaraženih i obolelih u novembru i decembru su, prema našoj sagovornici, bili vrh pika, i epidemiološka situacija bi, prema svim saznanjima o prirodnožarišnim infekcijama, trebalo da se smiruje.

      Pandemija bi pre ili kasnije mogla i samu sebe da “uguši”. Prirodno bi trebalo da traje oko godinu dana. Zloglasni “Španski grip” ili “Španska groznica”, izazvana virusom influence tipa A, trajala je oko dve i po godine i imala je ogroman broj ljudskih žrtava, ali se dogodila u posebno teškim uslovima, u završnici Prvog svetskog rata. Danas, u 21. veku i mirnodopskim uslovima, svet treba da je opremljeniji mehanizmima za savladavanje pandemije. Ne samo zbog posledica po ekonomiju i održanje zdravstvenih i obrazovnih sistema, već pre svega zbog gubitaka ljudskih života. Dr Gligić naglašava da epidemija što pre treba da bude zaustavljena na nivou sveta, a najefikasniji način za to jeste vakcinacija.

     izvor