Mark Mazower ,
Na kraju dvadesetog veka ljudi su govorili o Balkanu kao da je Balkan postojao oduvek. Međutim, samo dve stotine godina ranije, nikakvog Balkana još nije bilo. Na tom prostoru, Otomansko carstvo nije vladalo nikakvim "Balkanom", nego "Rumelijom", a to je naziv izveden iz reči "Roma" (Rim) (i od turske reči "il", zemlja, prim. prev.), dakle Turci su smatrali da vladaju "Rimskom zemljom" koju su uspeli da otmu od vlasti Konstantinopolisa. Sultanovi školovani podanici hrišćanske pravoslavne veroispovesti govorili su za sebe da su Rimljani ("Romaioi"), ili, naprosto, da su Hrišćani. U svesti Zapadnjaka, kojima su bili dobro poznati nazivi Makedonija, Epir, Dacija ili Mezija, termin Balkan značio je malo, ili ništa. "Moja očekivanja su porasla", pisao je jedan putnik godine 1854, "kad sam čuo da ćemo sad preći nešto što je Balkan; ali, ispostavilo se uskoro da se taj uzvišeno-zvučeći naziv odnosi samo na nekakav greben između dvaju voda, ili planinski prevoj, tako nešto, a čak ni ne nudi neke osobito veličanstvene ili romantične pejzaže."
Ime Balkan prvobitno se odnosilo samo na jedan planinski lanac koji je Zapadnjaku putniku, ukoliko je taj posedovao klasično obrazovanje, bio bolje poznat kao Haemus; pored tih planina se prolazilo tokom putovanja iz Centralne Evrope prema Konstantinopolisu. Početkom devetnaestog veka, pojedini oficiri, na primer Erl od Albemarla (Earl of Albemarle), istraživali su slabo poznate padine tih planina. "Unutrašnjost Balkana", pisao je jedan pruski diplomata koji je tuda prošao 1833. godine, "vrlo slabo je istražena, i vrlo malo tačnih merenja njegove nadmorske visine je obavljeno." Stvari nisu bile mnogo drugačije ni dvadeset godina posle toga, kada su u Britaniji, u Kraljevskom geografskom društvu, čitane "Beleške o putovanju u Balkan, ili planinu Haemus", koje je napisao Đakomo August Johmus (Giacomo August Jochmus). Preko tih planina je ruska vojska nadirala prema Konstantinopolisu godine 1829, i ponovo godine 1877. "Prelazak preko Balkana", pisao je autor jedne popularne istorije tog drugog (1877) rusko-turskog rata, "mora se smatrati jednim od najvećih postignuća u ovome ratu."
Do tog trenutka, međutim, našlo se već nekoliko geografa (šačica njih, zapravo) koji su razvukli i rastegli tu reč na čitav region, uglavnom na osnovu netačnog uverenja da se planinski lanac Balkan proteže celom dužinom tog poluostrva na jugoistoku Evrope, na onaj način kako Pirineji markiraju severni rub Iberijskog poluostrva. U osamnaestom veku, geografsko znanje o turskim pokrajinama bilo je veoma nejasno; godine 1802. Džon Pinkerton zapisuje da su "najnovije mape tih regiona još uvek veoma nesavršene". Većina učenih ljudi, pa i grčkih autora koji su izradili najraniju studiju o ovoj oblasti, koristila je mnogo uobičajeniji trermin "evropska Turska", a "Balkan" se i u prvim decenijama devetnaestog veka pominjao vrlo retko. Ne pominje se, recimo, u spisima velikog austrijskog poznavaoca geologije koji se zvao Ami Boue (1794-1881, prim. prev.), a koji je svojim detaljnim istraživanjem upravo tog regiona (delo se zvalo Evropska Turska, a objavljeno je na francuskom kao La Turljuie d’Europe, 1840) postavio standarde tačnosti i detaljnosti koji generacijama posle njega nisu nadmašeni.
T ek u 1880-tim godinama pojavljuju se brojne reference na "Balkanske" narode. Svet pravoslavlja obuhvatao je Grke i Slovene podjednako, pa je bilo potrebno mnogo vremena da izrone distinkcije, etnološke i političke, između raznih pravoslavnih populacija. Godine 1797, vatreni revolucionarni borac Rigas Velestinlis (Riga od Fere, poznat i kao Rigas Pheraios, helenizovani Vlah iz Tesalije, gde se selo Fera i nalazilo, petnaestak kilometara zapadno od obalskog grada Volosa, prim. prev.), inspirisan Francuskom građanskom revolucijom, predskazivao je pad sultana i proklamovao da treba uspostaviti "helensku republiku" (u kojoj bi se govorio grčki, prim. prev.) u kojoj bi svi narodi "Rumelije, Male Azije, Arhipelaga, Moldavije i Valahije" bili priznati kao građani, iako su "različitih rasa i religija". U toj Riginoj ogromnoj republici budućnosti, trebalo je da grčki bude ne samo jezik nauke, nego i jezik državne administracije. Čak i u 1850-tim godinama, dobro informisani komentatori nalazili su za potrebno da se podsmevaju "površnim posmatračima, koji misle za sve slovenske rase da su Grci, samo zato što je religija velike većine njih 'grčka'". Čak i nemački naučnik Karl Riter (Ritter) predlagao je da se ceo region južno od Dunava nazove "Halbinsel Griechenland" (Poluostrvo Grčka). "Sve do nedavno", pisao je britanski istoričar E. A. Friman (Freeman) godine 1877, "u očima većine Evropljana pravoslavni podanici Turaka izgledali su kao Grci, otprilike svi podjednako".
Č ak i mnogo godina nakon nepogrešivo prepoznatljivog uspona slovenskih nacionalizama, bilo je teško razaznati koji će obrazac država i naroda naslediti otomansku vladavinu. Neki komentatori zamišljali su mnoštvo autonomnih hrišćanskih pokrajina pod ukupnim obuhvatom otomanskog suvereniteta, a drugi su predviđali da će doći do rascepa tog regiona na jednu grčku državu i jednu federaciju južnih Slovena. Gotovo niko nije predvideo proces fragmentacije koji se, uistinu, dogodio. "Čak i u našim danima", napomenuo je jedan francuski pisac 1864. godine, "koliko često ja imam prilike da čujem ljude koji pitaju kome pripadaju hrišćanske populacije Turske – Rusiji, Austriji, Francuskoj? A kad neki sanjari odgovore: te populacije pripadaju same sebi – kako se to smatra smešnim, sa kakvim se sažaljenjem gleda taj stupanj utopijanizma."
Tokom osamnaestog i devetnaestog veka najpopularniji naziv za ovaj region bio je "Turska u Evropi". Ali, oko 1880. godine postalo je očigledno da su dani "Turske u Evropi" odbrojani. Države naslednice – Grčka, Bugarska, Srbija, Rumunija i Crna Gora – izronile su tokom osamnaestog veka kao kandidati koji su se takmičili da seku na delove, i prisvajaju, ono što je preostalo. Između 1878. i 1908. godine, diplomatske konferencije su odlamale komad po komad otomanske teritorije, a i ono što su Turcima ostavljale bilo je dovedeno pod nadzor Velikih Sila. Zapadnjački putnici, žurnalisti i propagandisti sjatili su se u ovaj region; oni su popularisali novo, šire značenje termina "Balkan". Do trenutka izbijanja Prvog balkanskog rata, 1912. godine – kojim je okončana otomanska vladavina nad Evropom, izuzev u Konstantinopolisu i neposrednoj okolini tog grada – to novo, šire značenje postalo je opšteprihvaćeno. Ovo je smetalo jezičkim čistuncima – lingvističkim puristima. Jedan nemački geograf nezadovoljno je pominjao "jugoistočno evropsko, ili kako ljudi sve više govore – nastavljajući grešku pola veka staru – Balkansko poluostrvo". Ali plima je išla protiv takve pedanterije. Za manje od pola veka, dobrim delom zbog naglih vojnih i diplomatskih promena, taj novi geografski pojam čvrsto se ukorenio u svakodnevnom govoru. Već 1917, jedna standardna istorija Istočnog pitanja pominje "zemlje koje su geografi ranijih generacija opisivali kao 'Tursku u Evropi' ali koje sad, zbog političkih promena, moramo nazvati nekako drukčije. U generalnoj upotrebi preovlađuje, za te zemlje, naziv 'Balkansko poluostrvo' ili, prosto, 'Balkan'."
Od samog starta, Balkan je bio i nešto više, a ne samo geografski koncept. Taj termin je, za razliku od onih prethodnih, dobio mnogobrojne negativne konotacije – nasilja, divljaštva, primitivizma – u tolikoj meri, da je teško naši, ma gde u svetu, paralelu za ovo.. Novinar Hari De Vint (Harry de NJindt) je 1907. godine objavio knjigu o Balkanu, pod naslovom Divlja Evropa (Savage Europe), a u njoj na jednom mestu kaže: "Zašto 'divlja Evropa'? Zato što ... taj izraz tačno opisuje zemlje divljine i bezakonja, između Jadranskog i Crnog mora". Pošto je već podesila svoj sluh da prima izveštaje o pobunama i osvetama tokom prethodnih stotinu godina, izveštaje koji su dostigli vrhunac neposredno posle 1900. godine terorističkim podmetanjem bombi Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije VMRO, srpskim kraljeubistvom 1903, i velikim masakrima koji su počinjeni od svih strana-učesnica u Balkanskim ratovima, Evropa je brzo naučila da asocira pojam "Balkan" sa nasiljem i krvoprolićem. Decenija daljih borbi – koja se završila tek 1922. godine kad su Turci potukli Grke u Maloj Aziji, posle čega je dogovorena i izvršena nasilna razmena stanovništva, oko dva miliona Grka i Turaka, koji su time postali izbeglice – nije doprinela da se ova slika izmeni. Da, sada su balkanski narodi sami vladali svojim zemljama, kao što su decenijama priželjkivali tako mnogobrojni zapadnjački zagovornici njihove bolje sudbine. Ali, rezultat? Panorama državica nesposobnih za opstanak, uzajamno antagonističkih, interno netolerantnih. To je izgledalo tačno kao klajnštateraj (reč nemačkog porekla, kleinstaaterei, "sitnodržavnost", "mnogo država ali sitnih", prim. prev.) koga su se pribojavali protivnici nesuzdržanog širenja nacija-država tj. nacionalnih država. Liberalima je bilo teško da pomire svoj srećni ideal nacionalnog samo-opredeljenja sa realnostima jednog fragmentovanog i destabilizovanog sveta. U slučajevima novih država kao što su Germanija (tj. Nemačka) i Italija, nacionalizam devetnaestog veka doveo je do spajanja i zavarivanja nekadašnjih mnogobrojnih, zastarelih državica u jednu apsolutnu celinu, ne samo mnogo veću nego i ekonomski racionalniju; na Balkanu se desilo suprotno.
I zmeđu ratova, romanopisci i filmski režiseri pretvarali su ovaj region u pozornicu sa kulisama nameštenim za trilere o korupciji, brzom ubijanju i lakom zločinu u egzotičnom ambijentu. Za Erika Amblera (Eric Ambler, rođen 1909, britanski pisac špijunskih i krimi romana; prim. prev.) u romanu Maska Dimitriosa (The Mask of Dimitrios), Balkan je bio simbol moralne truleži međuratne Evrope same. Za manje sofisticiranu Agatu Kristi (Agatha Christie; ime Agata je grčkog porekla, i na grčkom znači blaga, dobra, čedna; prim. prev.), u njenom romanu iz 1925. godine Tajna dimnjaka (The Secret of Chimneys), Balkan je bio dom jednog zloće po imenu Boris Ančukov (Boris Anchoukoff) koji je došao iz "jedne od balkanskih državica... NJene glavne reke, ne zna se koje su. NJene glavne planine, takođe nepoznate, ali zna se da ih ima poprilično mnogo. Glavni grad, Ekarešt. Populacija, većinom naoružani pljačkaši (engl. brigands). Hobi: ubijanje kraljeva, i dizanje revolucija." Kao što je Rebeka Vest (Rebecca NJest, koja je deset godina bila nevenčana žena velikog SF pisca H. DŽ. Velsa i čak mu 1914. godine rodila vanbračnog sina, Antoni Vesta; kasnije je ona bila bliska družbenica srpskog pisca Stanislava Vinavera; prim. prev.) napisala na početku svog putopisa Crno jagnje i sivi soko (Black Lamb and Grey Falcon): "Nasilje je, uistinu, bilo sve što sam ja o Balkanu znala; i sve što sam o Južnim Slovenima znala". A filmski režiser Žak Turner (Jacljues Tourneur) je 1942. godine u svom crnom filmu (film noir) LJudi mačke (Cat People) otišao još dalje, pa je pretvorio Balkan – kroz uznemirenu ličnost glavne junakinje filma, koja je Srpkinja – u žarište "jednog drevnog greha" koji pretvara ljudska bića u smrtonosne seksualne grabljivce koji prete da unište "normalan, srešan život" običnih Amerikanaca.
U posleratnoj eri, neki od tih klišea su počeli slabiti. Balkan je tokom Hladnog rata iščezao iz zapadnjačke svesti, a Gvozdena zavesa je presekla jugoistočnu Evropu, odvajajući Grčku od njenih komunističkih suseda. Albanija je postala praktično neprobojna – u nju se uopšte nije moglo prodreti. Titovu Jugoslaviju su pretvarali u idola (tj. idolizovali, ili idealizovali) američki pravitelji politike (engl. policymakers) i, isto tako, evropska Nova levica; jezik međunarodnog nesvrstavanja a (unutar Jugoslavije) radničkog samoupravljanja dospevao je, u Zapadnom svetu, do vrlo prijemčivih ušiju. Vladavina Nikolae Čaušeskua u Rumuniji bila je poznata više po svom izrazitom anti-sovjetizmu u spoljnoj politici, nego po ekstremnoj represiji nad sopstvenim stanovništvom. Grčka je, u osnovi, postala deo "Zapada", ali, marginalni deo; preostale Balkanske države (tu autor misli samo na Bugarsku, prim. prev.) postale su najmanje proučavani deo komunističke Istočne Evrope. Masovni turizam dovodio je milione ljudi na plaže i skijaške staze Balkana, a pri tome je seljačka kultura postajala laka zabava za posle ručka. Slikovitost je zamenila nasilje, pa su turisti mogli računati da će najgori problemi sa kojima će se susretati biti očajno loši drumovi, i vrlo neobični NJC-I.
B ile su to blagodati dugotrajnog mira koji se, sa Hladnim ratom, spustio na Evropu. Mnogima danas ta vremena izgledaju ne samo daleka, nego i iluzorna, kao jedna pauza tokom koje je pravi karakter Balkana bio zaklonjen nekim paravanom. Posle kolapsa komunizma, postalo je lakše opet videti jugoistočnu Evropu kao jedan entitet, ali, takođe je došlo i do povratka onih pogrdnih konotacija reči "Balkan" i "balkanski". Zapravo, posle ovog ratovanja izazvanog raspadom Jugoslavije, te negativne konotacije verovatno su se u zapadnjačku svest ukorenile jače nego ikad: sad se krivica za masovno nasilje ne baca više samo na Tita i komunizam, nego i na etničku raznovrsnost samu, kao i na vekovne istorijske rascepe između religija i kultura. Teško je naći ljude koji bi o ovom regionu imali išta pozitivno da kažu; a još je teže povesti o njemu diskusiju koja bi se odnosila na ma šta drugo osim na pitanja dobra i zla. Da li je moguće pogledati Balkan iznova, čistim očima, bez prelamanja svih slika kroz onu negativnu prizmu "balkanstva" sa kojom smo živeli tako dugo? To pitanje je glavni izazov pred ovim radom, koji upravo čitate.
dalje : II deo
Нема коментара:
Постави коментар