Slika zmije u nacističkom plakatu

U jednom od najnovijih enciklopedijskih prikaza semiotike nalazi se ovakva definicija:

Kao ljudska bića, mi možemo odlučiti da ne jedemo ili ne pijemo, da ne pričamo ili komuniciramo, ili možda čak I da ne živimo, ali sve dok ipak živimo ne možemo izabrati da ne prenosimo “ značenje” svetu koji nas okružuje.”Semiotika”, u najširem smislu, jeste proučavanje bazične ljudske aktivnosti stvaranja značenja. Znakovi su svi tipovi elemenata- verbalni, neverbalni, prirodni, veštački itd.- koji mnose značenje. ( Asher 1994: 3821-3832)

______________________________________

 


Z mija je često korišćena dobro poznata figura¹, prisutna u mnogim kulturama, a njena simbolika varira zavisno od kulture u kojoj se javlja. U hrišćanskoj paradigmi, zmija se koncentriše oko nekoliko ključnih osobina – kao takva, naročito u jednom likovnom mediju, u opasnosti je da kao simbol bude unapred potrošena i viđena kao opšte mesto. Odluka da se uvrsti u okvire jedne naglašeno vizuelne i veoma detaljno konstruisane propagande kakva je bila nacistička, nije bila slučajna. Tačnije, nadovezala se na već postojeću liniju „slobodnog tumačenja“ datog simbola, koje nam se otkriva bližim ispitivanjem upravo tih nekoliko ključnih osobina na kojima hrišćanska ikonografija insistira.

Zmija kao životinja koja uzrokuje čovekov pad se kao ideja prvi put javlja u Prvoj knjizi Starog zaveta, Postanju. U stihu 1.21 u prevodu Đure Daničića stoji „I stvori Bog kitove velike, i sve žive duše što se miču, što provrvješe po vodi po vrstama svojim, i sve ptice krilate po vrstama njihovijem.“ Engleski prevod Starog zaveta, poznata Verzija kralja Džejmsa takođe koristi reč „whale” (kit): „I Bog stvori velike kitove“². Na istom mestu, ipak, revidirana Nova verzija kralja Džejmsa (New King James version) koristi umesto sintagme „great whales“ „sea monsters“ – morska čudovišta. U pitanju je prevod hebrejske reči tan, tanin – što može biti morsko čudovište, Levijatan, velika zmija. Autor dela The symbolical language of ancient art and mythology, Ričard Pejn Najt, povezuje prevod hebrejske reči 'tan' sa helenskim terminom Piton (pi-tan). Dakle, Daničićev „veliki kit“ se može jednako tačno prevesti i kao velika zmija, prvo stvorenje koje je Bog napravio.

U Postanju 1.31³ spominje se zmija ali se koristi drugačiji termin – „našaš“. U pitanju nije dakle Levijatan već obična zmija. U Izlasku, Mojsije dobija moć da čini čuda – u stihu 4.4⁴ koristi se isti termin – kao i kada Mojsije čini čudo sa zmijom pred Jevrejima. S druge strane, kada isto čudo pretvaranja štapa u zmiju i nazad čini pred faraonom⁵ opet je u upotrebi termin „tanin“. U Daničićevom prevodu je očuvan bitan detalj – u stihu 7.12⁶ naglašava se 'čudo unutar čuda' – ne samo da se štap prometnuo u zmiju i nazad već je Mojsijev i Aronov štap pojeo štapove egipatskih vračeva u obliku štapa, ne zmije.

Ova distinkcija je važna da bi se simbolika zmije pravilno razumela u okvirima jevrejske paradigme. Bog koji stvara morsko čudovište je Tvorac, apsolutni vladar univerzuma. Kada Mojsije razgovara sa faraonom, koji je smatran Bogom na zemlji, služi se terminom vezanim za Boga vrhovnog tvorca, onoga koji stvara Univerzum i Levijatana – stoga „tanin“. Kada razgovara sa Jevrejima, koji su već nekoliko vekova u ropstvu u stranoj zemlji i koji su blizu da zaborave svoje korene i veru, koristi se slikom Boga koji je pored Tvorca univerzuma i svega u njemu, roditelj čoveku, dakle mnogo prisnija i bliža figura – stoga termin „našaš“. No, još važnija od različite predstave Boga koju Mojsije daje Jevrejima i faraonu je uloga zmije u ponovnom povezivanju izabranog naroda sa svojim Bogom. Pretvaranjem štapa u zmiju i nazad, Mojsije ukazuje na savladavanje iskušenja i laži kao razloga čovekovog pada – sad kada je razlog izgonu iz raja prevaziđen, u čovekovoj vlasti, on je u mogućnosti da ostvari svoj odnos sa Bogom. Ovaj sloj značenja je od presudne važnosti za simboliku zmije uopšte. Ona, dakle, u jevrejskoj paradigmi, predstavlja iskušenje, laž, prevaru i sl., ali samo do jednog trenutka – posle koga počinje da uključuje u svoj simbolički opseg savladavanje upravo tih osobina i znak nanovo čvrstog saveza sa Bogom. Zmija od iskušitelja čoveka i nosioca njegove propasti postaje sluga, agent Mojsijevog povezivanja jevrejske zajednice sa Bogom i njihovog izbavljenja iz Egipta.

O  datog trenutka, hrišćanska i jevrejska paradigma se račvaju. Hrišćanska predstavlja zmiju kao razlog čovekovog izgnanstva iz raja i zadržava se na formiranju datog simbola bez ulaženja u njegovu razradu (dakle, ostaje na slici preuzetoj iz Knjige Postanja ne uključujući razradu datog simbola iznetu u Knjizi Izlaska), te se, kao takva, javlja u nebrojenim prikazima, likovnim i književnim. Akcentuje se simbolika zmije iskušitelja, one koja navodi ženu na greh. Neki od brojnih primera: Adam i Eva Albrehta Direra, gde se pored muškarca i žene sa njene strane prikazuje i zmija; Adam i Eva Luke Kranaha prikazuje zmiju u pozadini Eve koja Adamu pruža jabuku; Svod Sikstinske kapele gde Evi jabuku pruža stvorenje koje je pola zmija pola čovek; isti prikaz kod Ticijana, sa tim što je stvorenje pola zmija pola dete, itd. Zmija se uvek prikazuje uz Adama i Evu, dakle u trenutku njihovog pada. Vremenom je na skulpturama i slikama Sotona počeo da se poistovećuje sa likom zmije, prvenstveno zbog datih osobina (iskušenje, laž) – u Miltonovoj poemi Izgubljeni raj, on zauzima oblik zmije ne bi li uzrokovao čovekov pad. Ponavljanje motiva nalazimo na statui „Sveti Mihajlo koji ubija aždaju“ autora Gabrijel Davija gde je ista predstavljena kao čovek sa rogovima, dakle Sotona; ulje na platnu istoimene tematike gde je zmija predstavljena kao Sotona Guido Renija itd.

U okviru hrišćanskog kulturološkog konteksta zmija postaje simbol iskušenja, laži, prevare, manipulacije, te nastavlja da se javlja kao takva u bezbrojnim iteracijama, zanemarajući njen puni simbolički opseg. Na delu je oduzimanje jednog sloja značenja iz datog simbola u cilju izmene cele paradigme. Što je upravo trend koji nacistička propaganda preuzima i dodatno razvija.

Udaljavanje od izvornog simboličkog opsega se nastavlja u paradigmi anti-semitske nacističke vizuelizacije ovog simbola. Na plakatima koje ćemo ovde analizirati se Jevreji (njihovi planovi, „misija“, kultura, etos, viđeni kao takvi iz nacističke perspektive) prikazuju kroz upotrebu figure zmije.

Na ovom plakatu iz tridesetih godina, zmija je krajnje nedvosmisleno povezana sa Jevrejima – na njenom čelu se nalazi Davidova zvezda kroz koju je proboden nož. Iz pregiba njenog tela izviru reči Versaj (gde je potpisan mir kojim je okončan Prvi svetski rat), nezaposlenost, laž o ratnoj krivici, marksizam, boljševizam, laži i izdaja, inflacija, Lokarno, Dawes pakt, Young plan, korupcija, Barmat, Kutisker, Sklarek (imena tri Jevrejina umešana u velike finansijske skandale), prostitucija, teror, građanski rat – iz nacističke vizure gledano, sve do jedne pojave za koje su Jevreji odgovorni. Iznad mrtve zmije je stilizovana nacistička zastava, tako da izgleda kao velika krvava fleka, u čijoj sredini se nalazi kukasti krst i broj devet. Nijansa crvene je istovetna na celom plakatu – implicira da je u pitanju krv pošto je ista boja korišćena za zmijin jezik, Davidovu zvezdu, krv koja teče iz rane koju je nož napravio, slova kojima su ispisani jevrejski gresi i konačno boja nacističke zastave. Položaj noža sugeriše da je u pitanju barjak na kome se vijori zastava. Pored inventivne stilizacije broja devet čija dinamika dobro korespondira sa pokretom kukastog krsta, te implikacije da je nož kojim je ubijena zmija (ideja semitizma kao takvog) barjak nacističke zastave a njena crvena boja jevrejska krv, plakat ne sadrži druga važnija vizuelna rešenja – njegova glavna vrednost leži u domenu poruke pre nego likovnosti. Jevreji su zmije – semitizam kao ideja se otelotvoruje u simbolu zmije. Autor plakata ne prepušta ništa slučaju: ne računa na pretpostavljeni već prisutni simbolički opseg standardne hrišćanske paradigme zmije već navodi sve osobine koje zmija, tj. semitizam, predstavljaju. Koliko god na taj način direktno (pa samim tim banalno) te nasilno uspostavljena simbolika umanjuje umetničku vrednost plakata, toliko olakšava dalju mitologizaciju simbola zmije i smeštanje istog u novi kontekst.
                                        

"Smrt laži“ je drugi primer gde se na umetnički mnogo uspeliji način koristi slika zmije. Vidimo snažnu podlakticu monumentalne figuracije (mala razlika između zgloba i ostatka šake, neprekinuta linija cele ruke koja se savija u pesnicu) sa kukastim krstom oko zavrnutog rukava, koja drži zmiju u smrtonosnom stisku. Dinamična zakrivljenost tela zmije je u veoma uspelom kontrastu sa ispravljenom, ukočenom rukom. Iz prethodnog plakata je jasno da nacistička ruka davi upravo Jevreje daveći zmiju. Naslov plakata istaknut na upečatljiv način se povezuje sa jednim delom hrišćanske paradigme zmije (laž). Nacizam (snažna ruka) je prav i beskompromisan, kao i svaka istina – semitizam je iskrivljen i vijugav, kao svaka laž.

U ovom slučaju natpisi na zmiji ne upućuju, kao na prethodnom plakatu, na (skoro) sve mane semitizma, već na „marksizam“ i „visoke finansije“. Osim što su te dve pojave dovoljne da upute na spektar drugih navedenih na prethodnom plakatu, one, za razliku od njega, uvode jednu dodatnu nijansu poruci ovog plakata. Marksizam je kao ideologija u vreme nastanka ovog plakata najbolje bio prihvaćen na Istoku, u Sovjetskom Savezu – visoke finansije, pak, na Zapadu, u Engleskoj, Americi, Francuskoj. Poruka jeste da je Nemačka opkoljena jednim neprijateljim sa dve strane, ma kako se on drugačije manifestovao. Da bi smisao bio jasniji, „marksizam“ je ispisano na unutrašnjoj, beloj strani zmije, crvenim slovima, dok je „visoke finansije“ ispisano na njenoj spoljašnjoj, crnoj strani. Neprijatelj, Jevrejin, i njegovi izumi (visoke finansije, to jeste ta vrsta kapitalizma i marksizam, dve dijametralno suprotstavljene stvari) se mogu lažno predstavljati kao potpuna suprotnost nepovezana među svojim različitim delovima ali Istina, oličena u čvrstoj pesnici (motiv koji se javlja na mnogim drugim nacističkim plakatima) ih uvek raskrinkava kao jedno. Dalje u tom smeru, jasno je da se Nemačka mora obračunati sa jevrejskim lažima koje dolaze sa Istoka jednako kao i sa Zapada – drugim rečima da mora ratovati sa zemljama desno i levo od sebe kao što mora prognati svoje unutrašnje neprijatelje iz oba spomenuta tabora.                                          

Ovaj plakat, bez teksta i jasne parole (što je prilična retkost u propagandnom plakatu uopšte, ne samo nacističkom) se nadovezuje na poruku da se treba obračunati pre svega sa unutrašnjim neprijateljem. Na troglavoj zmiji su ispisana imena levičarskih partija aktivnih u Nemačkoj tog vremena, pre svega Komunističke partije (KPD) i Socijalističke partije (SPD). Poruka ovde nije potrebna jer slika likovno korespondira sa široko rasprostanjenom slikom Arhanđela Mihaila koji ubija aždaju. Zmija (aždaja) je opet definisana Davidovom zvezdom, na dva mesta. Njene tri glave su nacrtane u stilu kojim su na mnogim drugim plakatima Jevreji predstavljani – izrazito veliki kukasti nosevi, debele obrve, špicaste uši. Jedna od glava nosi petrokraku zvezdu na čelu, da veza sa ideologijom komunizma, kao i Sovjetskim Savezom, bude utoliko jasnija. Kao i na prvom plakatu, zmija je iste boje kao i nacistička zastava, kao i požar u dalekoj pozadini (gore crkva i kuća – aludira se na propast tradicionalnih građanskih vrednosti u komunizmu, institucije crkve i porodice). Između požara za koji se (bojom) aludira da je zmija izazvala i grada stoji blistavi mač Arhanđela Mihajla, koji stoji na zmiji i probada je istim. Ruka kojom ne drži mač je savijena oko ramena nacističkog vojnika i zastave čiji balčak, opet, oblikom aludira na oružje, ovaj put cev puške ili topa.

Objašnjenja i parole ovom plakatu nisu potrebne iz nekoliko razloga. Na drugim prikazima je već povezana ideja zmije i semitizma. Takođe su već objašnjene sve njegove osobine i zasluge. Simbol svetog Mihaila je dovoljno poznat u zapadnoevropskoj kulturi – računa se da je publici plakata već poznato da on ubija aždaju. Na kraju, poruka je dovoljno jasna i složena bez daljih objašnjenja. Na ovom plakatu nacistička propaganda ne samo što koristi osiromašenu hrišćansku paradigmu zmije u svrhu prikaza semitizma već je povezuje sa drugim hrišćanskim mitom i mitološkom figurom (takođe veoma prisutnoj u istoriji likovne umetnosti), Arhanđelom Mihailom koji ubija aždaju. Na taj način se nacistička ideologija i antisemitizam, kao njen integralni, ključni deo priklanjaju mnogo širem kontekstu hrišćanstva i hrišćanskog mita (ovo je naročito prisutno u plakatima gde se Hitler prikazuje kao Isus – više o tome u posebnom članku); drugim rečima legitimizuje se pogrom Jevrejskog življa stavljanjem u kontekst sveprisutnog (u evropskim okvirima) hrišćanstva. Arhanđel Mihailo ubija aždaju (trijumf dobra nad zlom) – Jevreji su aždaja – dakle, ikonografija vekovima prisutna u zapadnoevropskoj kulturi se prisvaja i stavlja u potreban kontekst. Situacija je utoliko više ironična ako se uzme u obzir da hebrejska dogma na Arhanđela Mihaila gleda kao na zaštitnika Jevreja i posrednika između izabranog naroda i Boga. Uprkos rabinskoj zabrani da između Boga i naroda ne sme biti posrednika, ni u vidu anđela, slika Mihajla kao takvog je uspela da se nametne.⁷

Ideja da se nacistički pogrom Jevreja sa političkog prenosi na verski plan je podvučena plavim hrišćanskim krstom na beloj osnovi koji figurira na grudima Arhanđela Mihaila u kontrastu sa crnom Davidovom zvezdom na crvenoj osnovi aždaje. Kontrast je dalje podvučen plavom bojom neba i crvenom bojom zmije – očigledno se prenosi na arhetipski plan borbe Dobra i Zla. Kao i na prethodnom plakatu, zmija je izuvijana, izbačenog račvastog jezika koji simbolizuje laž (koji je ovde predimenzioniranjem dodatno naglašen) i kao takva u kontrastu sa pravim stavom Arhanđela čija cela figura teče u jednoj liniji – mač i noga kojom se aždaja pritiska su savršeno paralelni. Isto se može reći za nacističkog vojnika što drži zastavu – ruka u odnosu na ostatak tela je pod uglom od devedeset stepeni, a rigidnost tog položaja je dodatno naglašena savršenom pravilnošću barjaka tj. puščane cevi.
                                                                  
                                                    
(Pred)ratna propaganda ne bi bila celovita bez prikaza neprijatelja kako nemilosrdno napada nevinu žrtvu, u ovom slučaju (da zločin bude veći) arijevski stilizovanu ženu plave kose. Der Sturmer (Napadač) je bio tabloid koji je bio posvećen kratkim, efektnim i senzacionalističkim pričama o jevrejskim zlodelima. Stilizacija koja se posle ustalila u plakatima je preuzeta iz ovog časopisa: Jevreji su crtani sa velikim nosem, debelim obrvama, često debelim usnama, neobrijani, niski i gojazni. Takođe su prikazivani kao zmije ili pauci. Na ovom konkretno prikazu je opet u pitanju zmija i opet je povezana sa semitizmom – napad se dešava na pozadini knjige na kojoj piše Talmud koja je zaključana kopčom na kojoj je ugravirana Davidova zvezda. Belina Arijevke je kontrastirana zmijskom crnom bojom, koja je opet likovno povezana sa potpuno tamnim koricama knjige. Koliko god ilustracija bila jednostavna, ona se naslanja na nekoliko simbolički veoma slojevitih celina – slika žene (u ovom slučaju očigledno arijevskog karaktera) i zmije budi asocijaciju na zmiju i Evu, pramajku. Slika gole žene upućuje na drugi kraj antisemitske propagande, seriju plakata koja je iznosila tvrdnju da Jevreji namerno šire sifilis. Treće i ništa manje važno, arijevski prikaz napadnute žene treba da ukaže na neophodnost očuvanja čistote te rase – što se zmija ovde prisutna trudi da osujeti (golo žensko telo upućuje na seksualnu dimenziju zmijskog napada). Na taj način se poseže za simboličkim potencijalom zmije koji se prostire van hrišćanske paradigme – prema srednjeameričkim, egipatskim i indijskim prikazima zmije kao simbola seksualnosti i plodnosti, u ovom slučaju pervertiranog do seksualnog nasilništva.

Prikaz zmije kao semitizma u nacističkoj propagandi uvodi proces raslojavanja jednog simboličkog opsega na nekoliko različitih celina i dovođenje tih celina u nove odnose. Njihovo izdvajanje i dekontekstualizacija predstavljaju osnovu propagandne manipulacije. Prvo, već svedena hrišćanska paradigma koja se odvaja od judejske se dodatno svodi i udaljava od njenog izvornog značenja. Drugo, data paradigma se iskrivljuje povezivanjem izmenjenog značenjskog opsega zmije kao simbola sa Jevrejima i idejom semitizma – u većini likovnih prikaza (tačnije, svim prikazima koji su autoru teksta bili dostupni) zmije u mitopoetičkom okviru hrišćanstva se ona ne povezuje sa semitizmom ni na koji način. Ta intervencija je akcentovana samo u nacističkoj propagandi. Ipak, ono što najviše skreće pažnju je činjenica da je osnovni simbolički potencijal zmije, kakvom je predstavljena u nacističkom plakatu, uzet upravo iz Starog zaveta, svete jevrejske knjige. Oko knjiga Postanja i Izlaza ne postoji kanonski nesporazum između hrišćanske i hebrejske dogme, i jedna i druga ih priznaju kao svoje.

Jedan simbol je dakle preuzet iz određenog mitopoetičkog okvira, sveden; zmija, samo simbol iskušenja, ne i nanovo uspostavljenog odnosa između izabranog naroda i Boga, dekontekstualizovan; u nacističkim plakatima se ne koristi starozavetni prikaz zmije – čak i na plakatu gde Arhanđel Mihail ubija aždaju je u pitanju slika preuzeta iz Novog zaveta, knjige Otkrovenja, dodatno izmenjen da bi završio kao oružje protiv kulture iz koje je potekao. Zmija je, kao što smo rekli na početku, jedna od najstarijih simboličkih figura, koja se javlja u različitim vremenima i podnebljima širom cele planete. No, nacistička propaganda vrlo direktno uzima simbolički opseg upravo hrišćanske paradigme, ne (na primer) srednjeameričke, egipatske ili hindi – i koristi protiv semitizma, iz kojeg je data paradigma upravo potekla.

¹ Među različitim simbolima kojima se nacistička mitografija koristi, simbol zmije zauzima posebno mesto. Svakako je u pitanju jedna od najrasprostranjenijih i najstarijih mitoloških figura, prisutna u mnogim kulturama – indijskoj (Naga Mukalinda – kralj zmija koji štiti Budu od prirodnih elemenata), judeohrišćanskoj (zmija koja navodi Evu da proba jabuku saznanja), actečkoj, kulturi Maja, Kiče (Kecalkoatl, božanska pernata zmija, princip plodnosti i stvaranja), helenskoj (Piton iz Delfa koga ubija Apolon, red koji nadvladava haos), egipatskoj i norveškoj (Oroboros odnosno Jormungander, zmija koja grize svoj rep, predstava savršenstva i večnog ciklusa) itd. Većina kosmogonija predstavlja zmiju kao veoma važnu ako ne i ključnu figuru – najčešće simbol plodnosti, čuvanja, regeneracije i stvaralaštva.
²„And God created great whales...“
³„Ali zmija beše lukava mimo sve zveri poljske koje stvori Gospodin Bog, pa reče ženi: Je li istina da je Bog kazao da ne jedete sa svakog drveta u vrtu?“
⁴„A Gospodin reče Mojsiju: pruži ruku svoju pa je (zmiju) uhvati za rep. I pruži ruku svoju, i uhvati je, i opet posta štap u ruci njegovoj.“
⁵Postanje od 7.10 do 7.12
⁶„I baciše svaki svoj štap, i prometnuše se štapovi u zmije; ali štap Aronov proždrije njihove štapove.“
⁷Knjiga Danijela, stih 10.21: „Ali ću ti kazati šta je napisano u knjizi istinitoj. Nema nikoga da junački radi sa mnom u tom osim Mihaila kneza našega.“, stih 12.1: „A u to će se vrijeme podignuti Mihailo veliki knez, koji brani tvoj narod; i biće žalosno vrijeme, kakoga nije bilo od kako je naroda do tada; i u to će se vrijeme izbaviti tvoj narod, svaki koji se nađe zapisan u knjizi“.


Boris Petrović: rođen u Beogradu, diplomirao opštu književnosti i teoriju književnosti na Filološkom fakultetu u Beogradu, magistrirao na komparativnoj književnosti na Université Paris IV Sorbonne - Paris IV, gde je trenutno na doktorskim studijama. Piše tezu o propagandi u književnosti i filmu a bavi se analizom iste i u drugim medijima.

izvor

                                                    A R H I V A ~ SLIČNI TEKSTOVI

                                         Hitlerova etika ~ Od Darvina do Hitlera